تاثیر سازه­های بتنی بر روی تنوع زیستی و فرآوانی ماکروبنتوزهای منطقه بحرکان خوزستان

   محقق : مجید شکاری(دکترای زیست شناسی جانوران دریا و رئیس اداره شیلات شهرستان بهبهان) 

چکیده

این مطالعه به منظور بررسی تاثیر سازه­های بتنی (با قدمت 13 سال) بر روی تنوع زیستی و فرآوانی ماکروبنتوزهای سواحل  بحرکان، واقع در شمال­غربی خلیج فارس انجام شد. نمونه­ی ماکروبنتوز به صورت ماهیانه از اردیبهشت 1395 الی فروردین 1396 از 4 ایستگاه به صورت تصادفی با استفاده از گرب پترسون 225/0 جمع­آوری شد. میانگین فراوانی ماکروبنتوزها 26/90 ± 418 فرد در متر مربع از سطح منطقه مورد مطالعه بوده است و به ترتیب نرم­تنان، سخت­پوستان و پرتاران غالب گروه­های ماکروبنتوزی بوده­اند. بیومس کل ماکروبنتوزها در چهار ایستگاه نمونه برداری شده، در طول یک سال، 37/11 گرم بوده که میانگین آن 84/2 گرم وزن تر در متر­مربع از سطح بستر در کل سال مطالعه بوده است. در منطقه احداث سازه­های بتنی تنوع ماکروبنتوزها بیشتر شده است. آنالیز دانه­بندی رسوبات ایستگاه­های مختلف میزان درصد سیلت- کلی را با دامنه 6/95–7/8 نشان می­دهند میانگین فصلی درصد ماده آلی در رسوبات ایستگاه­های مختلف با  دامنه 25/13- 47/4 درصد تخمین زده شد.

کلمات کلیدی: سازه­های بتنی، ماکروبنتوز، بحرکان، رسوبات

مقدمه:

بخش عظیمی از جوامع فعلی درخط ساحلی زندگی می­کنند و جوامع ساحلی در حال رشد می­باشند [1, 2]. این افزایش فشار روی اکوسیستم دریایی مجاور مناطق شهری از طریق بهره­برداری بیش از حد از اکوسیستم و منابع دریایی موجب تخریب و آلودگی زیستگاه­های ساحلی می­گردد. امروزه بشر به این نتیجه رسیده که بقای او در گرو بقای طبیعت می باشد. بنابراین بیشتر از هر زمانی اهمیت حفاظت از محیط زیست را احساس می شود. با افزایش روند تخریب زیستگاه­ها در محیط­های آبی بویژه آبسنگ­های مرجانی که از مهم­ترین آنها می­باشند، تلاش­های زیادی جهت استفـــاده بالقــوه از سازه­های بتنی جهـت حمــایت و بازسازی سریــع اکوسیستـم­های دریــایی شده است [3, 4]. پس قبل از اینکه از این چنین ساختارهایی برای اهداف گوناگون استفاده شود احتیاج به یک سری ارزیابی­های دقیق و کامل از اثرات آنها بر روی محیط دریا در طول این مدت می باشد. همچنین اگر این سازه­های بتنی در طولانی مدت به شکل صحیح و علمی مدیریت شوند، وسیله­ای مناسب جهت بازسازی آبسنگ­های طبیعی و تعادل در بیوماس هستند. مطالعات اسکندری و همکاران نشان داد که جمعیت کل ماکروبنتوزها در منطقه بدون زیستگاه فراوانی بیشتری نسبت به منطقه دارای زیستگاه با قدمت یک ساله داشت [5] لذا در این مطالعه سعی شده که با بررسی ماکروبنتوزهای منطقه سازه­های بتنی (زیستگاه مصنوعی) بحرکان بعد از گذشت 13 سال چه تاثیری بر روی فراوانی و تنوع زیستی ماکروبنتوزها داشته است.

جدول 1: مشخصات و موقعیت سازه های بتنی ایجاد شده در منطقه بحرکان خوزستان

مواد و روش ها:

سازه­های بتنی در منطقه­ی  بحرکان با موقعیت جغرافیایی 17° 49 طول شرقی و 54 °29  عرض شمالی در جنوب استان خوزستان واقع شده است. نمونه­برداری به صورت ماهیانه از اردیبهشت 95 الی فروردین 96 صورت گرفت. به طور کلی 4 ایستگاه در نظر گرفته شد که شامل  A,B,C,D  هستند. مختصات ایستگاه­ها در شکل 1 آمده است.

شکل 1: موقعیت سازه­های  بتنی ایجاد شده در منطقه بحرکان خوزستان

نمونه­های رسوب جهت آنالیز ویژگی­های رسوب، دانه بندی ذرات و میزان درصد مواد آلی و مطالعه فون بنتیک، به صورت ماهانه از ایستگاه­های مختلف نمونه برداری شده است. نمونه برداری رسوبات توسط  گرب پترسون  با سطح 225/0 متر مربع انجام پذیرفت و از هر ایستگاه 3 نمونه برای شناسایی موجودات بنتوز و یک نمونه هم برای آنالیز دانه­بندی رسوبات و تعیین درصد مواد آلی نمونه­برداری شد.  نمونه­های رسوب برای مطالعه فون بنتیک، ابتدا در الک μ500 بر روی شناور تخلیه و شستشو داده می­شود و پس از شستشو، باقیمانده رسوب در ظروف نمونه تخلیه و با الکل فیکس می­گردید. در آزمایشگاه نمونه جمع­آوری شده به پتری دیش منتقل می شود و سپس به آن رز بنگال (یک گرم در لیتر) اضافه نموده و بمدت 20 دقیقه به این حالت نگه داشته می­شوند پس از شستشو رنگ اضافی  نمونه­ها زیر لوپ  مورد مشاهده قرار گرفته و گروه­های مختلف جانوری جداسازی می گردند .جهت شناسایی نمونه­های جانوری از کلیدهای شناسایی مختلفی از جمله منابع زیر استفاده شده است [6-10].

برای تعیین توده زنده (بیومس) وزن تر گونه­ها در یک نمونه، ابتدا نمونه­ها بوسیله کاغذ جاذب به مدت 3 دقیقه آبگیری (خشک کردن نمونه) و سپس وزن شدند [11]. تعداد گونه­ها، تراکم در متر­مربع و همچنین بیومس نمونه­های مختلف شناسایی شده در هر سطح تاکسونومیک  بر حسب وزن تر بر حسب گرم وزن تر بر متر­مربع با استفاده از روش [11] انجام و محاسبه شد. مقدار مواد آلی رسوبات ( (TOM از روش سوختن ودانه بندی رسوبات با عبور از سری الک­های (به ترتیب از بالا به پایین 4 و 2 و 1 و 5/0 و 25/0 و 125/0 و 063/0 میلی متر) و به روش [11] محاسبه شد.

فرمول محاسبه TOM:

(1)

A: وزن کروزه و رسوب خشک شده به مدت 8 ساعت در دمای 70 درجه سانتی­گراد.

B: وزن کروزه و رسوب سوخته شده به مدت 8 ساعت در دمای 550 درجه سانتی­گراد

:C وزن کروزه خالی

فرمول درصد دانه­بندی:

(2)

=M×100/25 GS

M: وزن رسوب باقیمانده (گرم)

تجزیه و تحلیل آماری با استفاده از نرم افزار­EXCEL  و جهت تعیین انواع  شاخص­های زیستی و آزمون­های چند متغیره (تشابه، MDS، Anosim و آنالیز خوشه­ای) از نرم افزارهایPrimer (5)  و  Biological toolsاستفاده شده است.

نتایج و بحث:

در این مطالعه در چهار ایستگاه تعیین شده در سازه­های بتنی (سازه­های مصنوعی) احداث شده در منطقه بحرکان، در طول یک سال96- 1395، مجموعا  تعداد  20064 فرد ماکروبنتوز جداسازی و شناسایی شده است. در بین گروه­های شناسایی شده سخت پوستان با 4796 فرد، پرتاران با 4312 فرد و دوکفه­ای­ها با 3872 فرد غالب بودند. شکل 2 درصد فراوانی گروه­های مختلف  ماکروبنتوزی را نشان می­دهد.

شکل 2: درصد فراوانی گروه­های ماکروبنتوزی شناسایی شده در منطقه سازه­های بتنی بحرکان

میانگین فراوانی ماکروبنتوزها 26/90 ± 418 فرد در متر مربع از سطح منطقه مورد مطالعه بوده است. فراوانی کل ماکروبنتوزها (تعداد در متر مربع) در ایستگاه­های  مختلف نشان می­دهد که ایستگاه B بیشترین و ایستگاه D کمترین فراوانی را داشته است. در شکل3 فراوانی کل ماکروبنتوزها در ماه­های مورد مطالعه نشان داده شده است.

­

شکل 3:  فراوانی کل ماکروبنتوزهای شناسایی شده در منطقه سازه های بتنی بحرکان

نتایج آنالیز واریانس یکطرفه بر اساس فراوانی ماکروبنتوزهای شناسایی شده، اختلاف معنی داری را بین ایستگاه­های نمونه برداری نشان نمی­دهد (P>0.05) اما در بین ماه­های مورد مطالعه اختلاف معنی­دار مشاهده می­شود (P<0.05). در شکل 4 میانگین فراوانی سالانه گروه­های غالب ماکروبنتوز در ایستگاه­های مورد مطالعه ارائه شده است..

شکل 4: میانگین فراوانی گروه­های شناسایی شده در منطقه سازه های بتنی بحرکان

بیومس کل (gr/m²) در چهار ایستگاه نمونه برداری شده، در طول یک سال، 37/11 گرم بوده که میانگین آن 84/2 گرم وزن تردر متر مربع از سطح بستر در کل سال مطالعه بوده است.

بیومس کل ماکروبنتوزها در ایستگاه­های مختلف نشان می دهد که ایستگاه A بیشترین و ایستگاه D کمترین مقدار بیومس را داشته است در شکل 5 بیومس کل ماکروبنتوزها در ماه­های مورد مطالعه نشان داده شده است.

شکل 5: بیومس کل ماکروبنتوزی در ماه­های مورد مطالعه در منطقه سازه­های بتنی  بحرکان

در جداول 2 و 3 مقادیر شاخص­های تنوع شانون، ترازی زیستی، غالبیت سیمپسون و غنای گونه­ای ایستگاه­های مختلف و ماه­های مورد مطالعه ارائه شده است. بر اساس نتایج شاخص­ها، در میان ماه­های مورد مطالعه بیشترین تنوع در آبان ماه محاسبه شده است (25/3) و کمترین آن در ماه شهریور بوده که کمترین میزان غنای گونه­ای را نیز داشته است. مقادیر شاخص غالبیت با دامنه (28/0- 04/0) در محدوده صفر محاسبه شده است. بیشترین مقدار شاخص غالبیت در ماه آبان بوده است. مقادیر شاخص تنوع شانون در تمامی ایستگاه­ها تقریبا  یکسان محاسبه شده است (76/3- 46/3).

جدول 2: مقادیرشاخص­های زیستی در منطقه سازه­های بتنی بحرکان

جدول 3: مقادیرشاخص­های زیستی در منطقه سازه­های بتنی بحرکان

آنالیز دانه بندی رسوبات ایستگاه­های مختلف میزان درصد سیلت- کلی را با دامنه (6/95–7/8)  نشان می دهند که کمترین مقدار آن در ایستگاه B  در مهر ماه  و حداکثر آن در ایستگاه C و اردیبهشت ماه تعیین شده است (جدول 4).

جدول 4 :آنالیز دانه­بندی ایستگاه­های مختلف و ماه­های مورد مطالعه در منطقه سازه­های بتنی بحرکان

همچنین میانگین فصلی درصد ماده آلی در رسوبات ایستگاه­های مختلف با دامنه (25/13-47/4) درصد تخمین زده شد که کمترین مقادیر مربوط به ایستگاه B و در مهرماه و بیشترین مقدار در ایستگاه C و شهریور ماه تعیین شده است. ایستگاه D بیشترین درصد TOM و silty-clay را نشان می دهد. بر اساس ماه­های مورد مطالعه بهمن ماه بیشترین میزان سیلت- رس و مهر و شهریور کمترین میزان را نشان می­دهد. ماه شهریور با وجود اینکه درصد سیلت – رس کمتری دارد میزان مواد آلی بیشتری را نسبت به ماه­های دیگر نشان می­دهد.

آنالیز واریانس دو طرفه ANOVA بر اساس میزان درصد سیلت – کلی و بر درصد مواد آلی اختلاف معنی داری را بین ایستگاه­ها نشان نمی­دهد P>0/05))  در حالی­که ماه­های مختلف این اختلاف معنی دار را نشان می­دهند(P<0/05) . نمودار خوشه­ای میزان مواد آلی بیشترین تشابه را بین ایستگاه­های B و C نشان می­دهد (شکل6).

شکل 6: نمودار خوشه­ای(Cluster) میزان مواد آلی در منطقه سازه­های بتنی  بحرکان خوزستان

اقیانوس­ها، 70 درصد کره زمین را دربر می گیرند و بسترهای نرم بخش عظیمی از محیط دریا را می پوشاند. این زیستگاه­ها  طیف وسیعی از موجودات بنتیک را در خود جای داده­اندکه نقش بسیار مهمی را در پروسه­های اکوسیستم مانند باز چرخش مواد غذایی، سم زدایی از آلاینده­ها، انتشار و مدفون کردن و تولید ثانویه دارند [12] همچنین نقش مهمی را در تولید غذا برای انواعی از آبزیان و پرندگان ایفا می­کنند. فشار فعالیت­­های انسانی محیط ساحلی را تحت خطر و تهدید  قرار داده  و لذا آگاهی از تنوع زیستی موجودات بنتیک و تاثیرات استرس­ها بر این بخش مهم از اکوسیستم ضروری است. فاکتورهای محیطی و نوسانات فصلی از مهم­ترین عواملی هستند که می­توانند بر روی موجودات آبزی تأثیرگذار باشند. به طوری که ترکیب وتغییر ساختار فون بنتیک می­تواند در اثر تغییر در میزان دما، شوری، بافت رسوبات ومواد آلی درون رسوبات باشد. علاوه بر این با توجه به موقعیت خلیج فارس، با نزولات کم و تبخیر بالا، حرارت  و شوری بالا نیز از عوامل بسیار استرس­زا روی جوامع بنتیک ساکن بسترهای نرم گلی خواهند بود. تنوع و فراوانی موجودات بنتیک همچنین بسته به نوع بستر، عمق، شکل جریانات آبی و تولید اولیه متغیر است [13]. از آنجائیکه یکی از اهداف احداث سازه­های بتنی (زیستگاه­های مصنوعی) ترمیم زیستگاه­های آسیب دیده و افزایش تنوع زیستی در منطقه می باشد ضروری است که رسوبات اطراف سازه­های مصنوعی به منظور تغییرات فراوانی، ترکیب گونه ای و تنوع مورد ارزیابی قرار گیرند. بر اساس نتایج بخش موجودات ماکروبنتوز در رسوبات اطراف سازه­ها در مطالعه اخیر، ترکیب گونه­ای ماکروبنتوزها در مقایسه با مطالعات گذشته در منطقه سازه­های مصنوعی نسبتا مشابه بوده، بطوری که در مطالعه اخیر نرمتنان که شامل دوکفه­ای­ها (19%) و گاستروپودا (14%) می باشند 33 درصد، سخت پوستان که عمدتا گروه­های مختلف سخت پوستان عالی[1] می باشند (24%)، و پرتاران 21 درصد از مجموعه ماکروبنتوزها را شامل می­شوند. در مطالعه اسکندری و همکاران [5]، که نتایج دو سال مطالعه 84-1383و 85-1384، بین منطقه سازه­ها و شاهد مقایسه شده است، شناسایی­ها در حد رده­های بالاتر بوده و کار در حد گونه انجام نشده است در هر حال ترکیب گونه­های ماکروبنتوز شامل دوکفه­ای­ها با 9/33 درصد، سخت پوستان با 20 درصد، پرتاران با 4/16 درصد و خارتنان با 9 درصد حضور داشته­اند در حالیکه در منطقه شاهد بیشترین درصد فراوانی به گروه خارپوستان با 40 درصد تعلق داشته است. در مطالعه حویزاوی [14]، که در منطقه بحرکان و نزدیک سازه­های مصنوعی انجام شد، مارسانان از خارپوستان 45 درصد، سخت پوستان با 22 درصد ، پرتاران 12 درصد و دوکفه­ای­­ها و نمرتینی هر کدام 9 درصد این مجموعه را شامل می­شدند. لذا در منطقه سازه­ها در مطالعه اخیر و مطالعه اسکندری و همکاران [5] ترکیب گونه­ای مشابه بوده و رسوبات اطراف سازه­ها ترکیب متفاوتی را در منطقه بحرکان نشان می­دهند بطوریکه خارپوستان فراوانترین گروه ماکروبنتوز معرفی شده­اند.

از نقطه نظر میانگین فراوانی در مطالعه اخیر، 90±418 فرد در متر مربع محاسبه شده است. در مطالعه اسکندری و همکاران [5] میانگین فراوانی فصلی در منطقه سازه­ها 76±422 فرد در متر­مربع بوده است که تراکم نزدیکی رانشان می­دهد با این تفاوت که نمونه­برداری در مطالعه اسکندری و همکاران [5] فصلی بوده و در مطالعه اخیر، ماهانه انجام شده است، لذا بدلیل نقش زمان در نوسانات جمعیتی ماکروبنتوزها، احتمالا میانگین سالانه در مطالعه اخیر به واقعیت جوامع ماکروبنتوزی نزدیکتر باشد. همچنین همان­طور که در مطالعه اسکندری و همکاران [5]، فراوانی ایستگاه شاهد بیشتر از منطقه سازه بوده است، در مطالعه حویزاوی [14] نیز میانگین فراوانی ماکروبنتوزها در منطقه بحرکان بدلیل تراکم بسیار بالای مارسانان خصوصا در فصل زمستان در یکی از ایستگاه­های مورد مطالعه میانگین تراکم حدود 3041±3300 فرد بوده است. لذا تراکم در رسوبات مناطق دورتر از منطقه سازه­ها بیشتر از منطقه اطراف سازه­ها بوده که می تواند یکی از دلایلش تراکم جانوران بنتوز خوار در اطراف سازه­ها باشد و اینکه گروه­های خارپوستان، ساکن شدن روی بدنه سازه­ها را بدلیل استتار بیشتر ترجیح داده­اند.

یکی دیگر از عوامل تاثیر گذار در ترکیب گونه­ای و تراکم، بافت بستر و میزان مواد آلی است. ترکیب و کیفیت رسوبات هم بر ساختار و هم بر تنوع ماکروبنتوزها تأثیر می گذارد. رسوبات بطور عمده از ترکیب شن، ماسه، سیلت و رس تشکیل شده­اند [15, 16] دو خصوصیت اصلی رسوبات دانه­بندی و میزان مواد آلی در آنها است.

بر اساس نتایج دانه­بندی در این مطالعه رسوبات منطقه احداث سازه­­های مصنوعی تمام ایستگاه­ها  دارای درصد سیلت- رس بالاتر از 50 درصد بود و نوع بستر گلی تشخیص داده شد. درصد مواد آلی[2] که در محیط­های آبی هم منشأ طبیعی و هم منشأ انسان ساخت دارد از ایستگاه  A  به سمت ایستگاه D روند صعودی نشان می دهد. رسوبات با دانه بندی ریزتر مواد آلی بیشتری را در خود نگه می­دارند [17]. در اکثر مطالعات انجام شده در سواحل خوزستان و خوریات به میزان بالای سیلت و رس در رسوبات و بالا بودن نسبی مواد آلی اشاره شده است [18, 19]. به علت شیب اندک، سواحل خوزستان مواد آلی زیادی را در رسوبات خود جای می­دهند [19]. مواد آلی در منطقه مورد مطالعه در دامنه (25/13-47/4) و درصد سیلت- رس در دامنه (6/95 – 7/8) قرار داشتند. دشتی و همکاران در سواحل بحرکان جنس بستر را مانند مطالعه حاضرگلی تشخیص دادند [19].

مقادیر مواد آلی درماه­های مختلف اختلاف معنی دار نشان داد و بیشترین مقدار آن در ماه بهمن و کمترین مقدار در ماه مهر مشاهده شد. وجود اختلاف معنی­­دار در میزان مواد آلی درماه­های مختلف در این مطالعه می تواند علاوه بر احتمال وجود عوامل خارجی و استرس­زا، بدلیل  تغییرات فصلی و محیطی باشد. شرایط متغیر محیطی ناشی از جریانات منطقه ساحلی خوزستان و همچنین تلاطم‌های شدید آب در بعضی از فصول دانست. همچنین افزایش جوامع زیستی و حضورکلنی­های پیچیده مرجان­ها و اسفنج­ها در روی سازه­ها، می­تواند مستقیما در افزایش میزان مواد آلی رسوبات اطراف نقش داشته باشد.

نتایج آنالیز واریانس یکطرفه بر اساس فراوانی ماکروبنتوزهای شناسایی شده، اختلاف معنی داری را بین ایستگاه­های نمونه برداری نشان نمی­دهدکه می‌تواند به علت تشابه در ویژگی­های ساختاری از جمله شیب بستر، عمر و نزدیکی سازه‌ها باشد، اما در بین ماه­های مورد مطالعه اختلاف معنی دار مشاهده شد. اختلافات فصلی در اجتماعات بنتیک تحت تأثیر بازسازی و احیا جوامع است. دسترسی به لاروها و نشست آنها و پروسه­های بعدی مانند رشد و مرگ ومیر در ابتدا بوسیله اختلافات فصلی تأثیر می پذیرد [20-22]. کاهش و افزایش دما در طول زمستان و تابستان نیز می تواند بر تغییرات فصلی در اجتماعات بنتیک تأثیر گذار باشد. بالا رفتن دمای آب در تابستان موجب لایه­بندی ستون آب و کمبود اکسیژن بستر و افزایش شوری می­شود و موجب کاهش فراوانی ماکروبنتوزها می شود [23]. در مطالعه حاضر نیز ماه­های مرداد و شهریور (فصل تابستان) کمترین فراوانی را نشان دادند. آشفتگی در رسوبات به علت نیروهای هیدرودینامیکی مانند امواج و جریانات شدید موجب فرسایش در فون بنتیک می­شوند و می­توانند بر الگوهای فصلی و مکانی فون بنتیک تأثیر بگذارند [24].

ماکزیمم میزان شاخص تنوع شانون در مطالعه دشتی و همکاران [18]، 36/2 و در مطالعه اسکندری و همکاران [5]، 47/2 گزارش شده است. در مطالعه حاضر در تمام ایستگاه­ها شاخص تنوع شانون بالاتر از 3 می­باشدکه نشان دهنده افزایش تنوع گونه­ای در این منطقه است. دامنه میزان شاخص غنای گونه­ای در مطالعه حاضر 36- 50 و در مطالعه اسکندری و همکاران [5]، 23- 40 بوده است که افزایش در تعداد گونه­ها در مطالعه اخیر را بیان می­دارد.

فعالیت­های انسانی در سواحل می­تواند تأثیر بسزایی را بر روی بسترهای آب­های ساحلی برجای گذارد. در پاسخ به افزایش فعالیت­های تخریب سواحل، پروژه­ی استقرار صخره­ها، به طور وسیعی در دهه گذشته افزایش یافته است. برای تعیین موفقیت صخره­­های مصنوعی در بهبود وضعیت اکولوژیکی و بیولوژیکی و ارزیابی توالی اکولوژیکی آب­های کم­عمق نزدیک به ساحل، باید مطالعات بلند مدتی بر روی آنها صورت بگیرد [25].

سپاسگزای

نویسندگان از مدیریت و کلیه کارکنان پژوهشکده­­ آبزی پروری جنوب کشور و همچنین از مدیر­کل و پرسنل معاونت صید و بنادر ماهیگیری  شیلات خوزستان کمال تشکر و قدردانی را دارند.

منابع:

[1]    Brasher A, Wolff R. Relations between land use and organochlorine pesticides, PCBs, and semi-volatile organic compounds in streambed sediment and fish on the island of Oahu, Hawaii. Archives of Environmental Contamination and Toxicology. 2004;46(3):385-98.

[2]    Posthuma L, Suter II GW, Traas TP. Species sensitivity distributions in ecotoxicology: CRC press 2001.

[3]    Sheppard C, Al-Husiani M, Al-Jamali F, Al-Yamani F, Baldwin R, Bishop J, et al. The Gulf: a young sea in decline. Marine Pollution Bulletin. 2010;60(1):13-38.

[4]    Birkeland C. Ratcheting down the coral reefs. AIBS Bulletin. 2004;54(11):1021-7.

[5]    اسکندری, نژاد ک, عماد, مدیسه د, سیمین. بررسی جمعیت ماهیان در منطقه زیستگاه‌های مصنوعی در شمال غربی خلیج فارس. مجله پژوهشهای جانوری. 2014;27(2):165-75.

[6]    Barnes RD. Invertebrate zoology: WB Saunders company 1987.

[7]    Jones DA. A field guide to the sea shores of Kuwait and the Arabian Gulf: University of Kuwait 1986.

[8]    Hutchings PA. An Illustrated Guide to the Estuarine Polychaete Works of New South Wales: By Pat Hutchings: Coast and Wetlands Society 1984.

[9]    Zaouali J, Souissi JB, Galil BS, d'Acoz CdU, Abdallah AB. Grapsoid crabs (Crustacea: Decapoda: Brachyura) new to the Sirte Basin, southern Mediterranean Sea—the roles of vessel traffic and climate change. Marine Biodiversity Records. 2008;1.

[10]  Al-Yamani FY, Skryabin V, Boltachova N, Revkov N, Makarov M, Grintsov V, et al. Illustrated atlas on the zoobenthos of Kuwait. Kuwait Institute for Scientific Research: Safat. 2012.

[11]  Eleftheriou A, Holme N. Macrofauna techniques. Methods for the study of marine benthos. 1984:140-216.

[12]  Seaman Jr W. Unifying trends and opportunities in global artificial reef research, including evaluation. ICES Journal of Marine Science. 2002;59(suppl):S14-S6.

[13]  Coles SL, McCain JC. Environmental factors affecting benthic infaunal communities of the western Arabian Gulf. Marine Environmental Research. 1990;29(4):289-315.

[14]  پی س, سخایی, مدیسه د, سیمین, سواری, سالاری. بررسی تنوع زیستی اجتماعات پلانکتونیک میگوشکلان در منطقه زیستگاه های مصنوعی سواحل خوزستان (منطقه بحرکان). شیلات. 2016;69(1):51-62.

[15]  Holland A, Shaughnessy AT, Hiegel MH. Long-term variation in mesohaline Chesapeake Bay macrobenthos: spatial and temporal patterns. Estuaries. 1987;10(3):227-45.

[16]  Hyland J, Karakassis I, Magni P, Petrov A, Shine J. Summary report: Results of initial planning meeting of the United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. UNESCO) Benthic Indicator Group. 70p 2000.

[17]  De Falco G, Magni P, Teräsvuori L, Matteucci G. Sediment grain size and organic carbon distribution in the Cabras lagoon (Sardinia, western Mediterranean). Chemistry and Ecology. 2004;20(sup1):367-77.

[18]  سیدمحمدباقر ن, وحید ی, سیدرضا س, سیمین دم, نجمه ج. بررسی تغییرات فراوانی و تنوع پرتاران (Polychaetes) در زیر قفس های پرورش ماهی خور غزاله (خورموسی).

[19]  دشتی, سولماز, سبزقبائی, پرچستان ن, صبا, صادق م. ارزیابی زیستی پهنه‌های جزرو مدی خور سماعیلی ماهشهر با استفاده از ساختار جمعیت بزرگ بی‌مهرگان کف‌زی. فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست. 2014;16(1):153-65.

[20]  Butman C. Larval settlement of soft-sediment invertebrates: the spatial scales of pattern explained by active habitat selection and the emerging role of hydrodynamical processes. Oceanogr Mar Biol. 1987;25:113-65.

[21]  Bosselmann A. Recruitment and postlarval growth of some macrozoobenthic species in the German Bight. Meeresforsch. 1990.

[22]  Olafsson EB, Peterson CH, Ambrose W. Does recruitment limitation structure populations and communities of macro-invertebrates in marine soft sediments: the relative significance of pre-and post-settlement processes.  Oceanography and marine biology: an annual review Vol 32: UCL Press, London 1994.

[23]  Maurer D, Howe S, Leathem W. Secondary production of macrobenthic invertebrates from Delaware Bay and coastal waters. Internationale Revue der gesamten Hydrobiologie und Hydrographie. 1992;77(2):187-201.

[24]  Perkol-Finkel S, Benayahu Y. Differential recruitment of benthic communities on neighboring artificial and natural reefs. Journal of Experimental Marine Biology and Ecology. 2007;340(1):25-39.

[25]  Thanner SE, McIntosh TL, Blair SM. Development of benthic and fish assemblages on artificial reef materials compared to adjacent natural reef assemblages in Miami-Dade County, Florida. Bulletin of Marine Science. 2006;78(1):57-70.