مطالعه­ ی تاثیر ماه­های قمری و امواج جزرومدی بر میزان بهره برداری از ذخایر آبزیان با تاکید بر صیدگاه­های استان خوزستان

نگین درخشش^*، نیما شیری، منوچهر بیگ آقا، علی دانش مهر

معاونت صید و بنادر ماهیگیری، اداره کل شیلات استان خوزستان

^* نویسنده مسئول: negin.biology@gmail.com

A study of the effect of lunar months and tidal waves on the exploitation from aquatic stocks with an emphasis on the fishing grounds of Khuzestan province

Negin Derakhshesh^*, Nima Shiry, Manuchehr Beygagha, Ali Daneshmehr

Deputy of fisheries and fishing ports, Fisheries administration of Khuzestan Province.

* Correspondence: negin.biology@gmail.com ;

چکیده

امواج جزرومدی یکی از مهمترین عوامل اثرگذار بر جابجایی مواد مغذی در بوم­سازگان­های آبی و به تبع آن بر میزان تولید ذخایر آبزیان و بهره­ برداری از آن ها هستند. چرخه­های مختلف ماه قمری تاثیر زیادی بر میزان صید، رفتار، حرکت، تغذیه، تولید مثل و مهاجرت گروه­های مختلف ماهیان دارند. این تاثیر بالاخص برای ماهیانی که در عمق کم زیست می­کنند، نظیر صیدگاه­های استان خوزستان در خلیج فارس، حائز اهمیت بیشتری است. از این رو، در این مقاله تحلیلی به بررسی تاثیر ماه­های قمری و امواج جزرومدی بر میزان بهره برداری از ذخایر آبزیان همراه با سایر عوامل اثرگذار نظیر تغییرات فصلی، ابزار صید، مناسبات فرهنگی اجتماعی صیادان، وزش باد، ترجیح غذایی و زیستگاهی آنها پرداخته شده است. این اطلاعات می­تواند برای جامعه صیادان و تعاونی­های صیادی به ویژه در استان خوزستان مفید واقع شود تا با صرف هزینه و انرژی کمتر، بازدهی بهتری داشته باشند، و در حوزه مدیریت صید آبزیان نیز صدور مجوزهای دریاروی با هدفمندی بیشتری انجام شود.

واژه­های کلیدی: ماه­های قمری، جزرومد، صید و بهره­برداری از آبزیان، خلیج فارس، استان خوزستان.

مقدمه

جزرومد یا کشند امواجی طویل­تر از امواج طبیعی دریا هستند و زندگی موجودات زنده که آشیان بوم­شناختی                      (Ecological niche) آن ها ساحل دریاست را تحت تاثیر قرار می دهد. نیروی کشند در پاسخ به واکنش­های پیچیده اما شناخته شده­ی ماه و خورشید در بوم­سازگان­های آبی ایجاد می­شود. این امواج انرژی بسیار بیشتری حتی از بزرگترین امواج سطحی (Surface waves) دارند، زیرا امواج سطحی ارتفاع زیادی داشته اما به ناحیه­ی کوچکی محدود می­شوند و در عوض کشندها امواج نسبتا کوچکی هستند که در تمام پهنه­های آبی گسترش می­یابند و لذا می­توانند تاثیر زیادی بر عوامل محیطی و خصوصیات بوم­شناختی داشته باشند.

عواملی نظیر جریان باد و جزر (فروکشند) و مد (فراکشند) می­توانند بر ویژگی­های بوم­سازگان­های دریایی، میزان تولید ذخایر آبزیان و بهره­ برداری از آن ها اثرگذار باشند. مطابق با تحقیق انجام گرفته توسط Kuparinen و همکاران (2009)، چرخه­های مختلف ماه قمری تاثیر زیادی بر میزان صید، رفتار، حرکت، تغذیه و مهاجرت گروه­های مختلف ماهیان در آب های دریایی و آب شیرین دارند. پژوهشگران دیگر نیز این موضوع را تایید کرده­اند  (Cardoso, 2001; Reis- Filho et al., 2010). نخستین بار Korringa (1947) به این موضوع پرداخت و نشان داد که امواج کشندی عاملی موثر بر تراکم مواد غذایی در سواحل و به تبع آن اثرگذار بر فعالیت­های تولیدمثلی جانداران نظیر زمان تخم­ریزی هستند. این تاثیر بالاخص برای ماهیانی که در عمق کم زیست می­کنند حائز اهمیت بیشتری است (Taylor, 1984). لذا با توجه به عمق محدود خلیج فارس در صیدگاه­های استان خوزستان که برای نمونه، در بحرکان معمولا کمتر از 30 متر و در لیفه-بوسیف معمولا کمتر از 20 متر گزارش شده است (دهقان مدیسه، 1389)، شناخت دقیق بوم­شناسی ماهیان، نوع ترجیح غذایی، رفتار تولیدمثلی در کنار عوامل بیرونی نظیر جزر و مد و بادها تاثیر به سزایی در میزان صید و صیادی داشته و لذا گردآوری و انسجام بخشیدن به اطلاعات در این زمینه، می­تواند کمک شایانی به صنعت شیلات و افزایش میزان بهره‌برداری کند. کما اینکه، عوامل محدودکننده تولید این منابع طبیعی در بوم­سازگان­های آبی نیز می­بایست در نظر گرفته شوند.

مروری بر سازوکار امواج جزرومدی

همانطور که پیش­تر بیان شد، خورشید و ماه دو عامل شناخته شده در تبیین سازوکار امواج کشندی هستند. علی­رغم جرم بسیار زیاد خورشید، نیروی جاذبه­ی ماه به‌ زمین دو برابر جاذبه­ی خورشید به زمین می­باشد. زیرا ماه نسبت به خورشید فاصله­ی کمتری تا زمین دارد. بنابراین می­توان گفت تنظیم کننده­ی اصلی جزرومد، ماه است و نیروی جاذبه­ی این قمر باعث کشش و بالا آمدن آب اقیانوس در طرفی از زمین می­شود که مقابل ماه قرار گرفته است و یک برآمدگی کشندی Tide bulge)) ایجاد می­کند. دومین کشند درست مخالف مد و به وسیله­ی نیروی گریز از مرکز و ناشی از چرخیدن زمین و ماه به دور یکدیگرایجاد می­گردد، در این حالت جزر مشاهده می گردد.

چرخه­ی کامل گردش ماه تقریبا ۲۹ روز به طول می­انجامد (شکل 1). این چرخه شامل: ۱) ماه کامل (وقتی ماه و خورشید مقابل یکدیگر هستند) ۲) تربیع اول ۳) ماه نو یا ماه شب چهارده (وقتی ماه و خورشید مقارن هم هستند) و ۴) تربیع دوم می­باشد. در حالت اول و سوم ( ماه کامل و ماه نو) بیشترین محدوده­ی کشندی ایجاد می­شود که نتیجه آن مه­کشند یا جزر و مد بهاری (Spring tide) است. اما در حالت که­کشند یا جزر و مد مرده (Neap tide) است (حالت ۲ و ۴) و درست در موقعی حادث می­شود که ماه و خورشید نسبت به هم زاویه ۹۰ درجه داشته باشند. در چنین حالتی کمینه محدوده­ی کشندی مشاهده می­گردد (De Bruyn & Meeuwing, 2001). هر دو این حالت ها دو بار در ماه اتفاق می افتد.

 شکل 1: چرخه­ های ماه قمری و اثرات آن بر تشکیل امواج جزرومدی (برگرفته از www.pinterest.com، با اندکی تغییرات)

Normal 0 false false false EN-US X-NONE FA

عوامل موثر بر میزان بهره برداری از ذخایر در چرخه­های مختلف ماه قمری

الف- تغییرات فصلی

در آب دریا نیتروژن عمدتا به صورت نیترات وجود دارد و بیشتر در مکان­هایی موجود است که فعالیت میکروبی مقدار نیتریت (NO₂) و آمونیوم در بستر دریا و نزدیک رسوبات تولید می­شود. همچنین به طور معمول، مقادیر نیترات و فسفات در فصل تابستان پایین و در فصل زمستان بالا می­باشند و این کمبود در تابستان منجر به محدود شدن رشد فیتوپلانکتون­ها می­شود. تجمع مواد مغذی در لایه­های میانی آب _جایی نزدیک ترموکلاین و هالوکلاین_ احتمالا به دلیل به تله افتادن فضولات جانوران لایه­های بالایی است. بنابراین به نظر می­رسد که کاهش تراکم و میزان صید ماهیان صافی­خوار (Planktivore) نیز به علت کم شدن فراوانی مواد مغذی در سطح بالایی آب در پایان فصل گرم سال نسبت به دیگر فصول باشد (FAO, 2009).

Normal 0 false false false EN-US X-NONE FA

در مناطق دریایی حاره­ای (Tropical) غالبیت پلانکتون­های گیاهی با گروه دو تاژک­داران (Dinoflagellata) است که اوج زمان تولید آن ها یک بار در سال و معمولا اواسط تا انتهای فصل بهار رخ می­دهد. این در مقابل، وضعیت تولید اولیه در مناطق دریایی معتدله است که معمولا واجد دو زمان اوج (اوایل بهار و انتهای تابستان) هستند (Sigman & Hain, 2012). در خلیج فارس به عنوان یک منطقه نیمه حاره­ای (Semi-tropical)، با توجه به رژیم بارشی زمستانه، مواد مغذی از طریق رودخانه­های بزرگی نظیر اروند، زهره و حله در ابتدای بهار به مقادیر زیادی وارد سواحل می­شوند و این عوامل رشد و تولید اولیه را در این زمان به اوج می­رسانند (مسعودیان، 1384). بنابراین با یک تاخیر اندک در سطوح مختلف هرم غذایی، شاهد اوج تولیدات ثانویه (میگو و ماهی) و افزایش نرخ بهره­برداری هستیم. این جابجایی­ها که از طریق امواج جزرومدی در طی یک ماه قمری رخ می­دهد، منجر شده تا در زمان جزر (Edd tide)، مواد مغذی از نواحی کرانه­ای (Littoral) و بین جزرومدی (Intertidal) به سایر بخش­های فلات قاره (Continental shelf) منتقل گردد.

در واقع، در حالتی که ماه کامل است و جزر در پایین‌ترین سطح خود قرار دارد، مواد غذایی از بستر رودخانه به دریا راه می­یابند و ماهی­های کوچک (مصرف کنندگان سطح یک) به دنبال آن افزایش می­یابند و سپس ماهیان بزرگتر (سطوح غذایی بعدی) نیز به منظور تغذیه از آن ها در محیط حاضر می شوند و به تعداد آن ها افزوده می گردد. در نتیجه در این بازه­ی زمانی قابلیت بهره­برداری از ذخایر ماهیان بیشتر می شود. لذا بهترین زمان ماهیگیری، ۴ الی ۷ روز پس از ماه کامل و ۴ الی ۷ روز بعد از ماه نو که ماهی­ها بیشترین فعالیت را دارند، عنوان شده است. اگرچه برخی از عوامل نظیر: درجه حرارت آب، روشنی آب (نور)، پوشش ابرها، مواد غذایی موجود در آب و... نیز می تواند در ازدیاد گروه های مختلف از ماهیان تاثیرگذار باشد (Electric blue fishing. 2021). به طور سنتی در میان صیادان، حرکات تغذیه ماهی و شکار در هنگام طلوع و غروب به عنوان عامل کلیدی در میزان صید شناخته شده است. همانگونه که در قسمت بالا نیز اشاره شد، هوای ابری نیز می تواند مشاهده ی  طلوع و غروب ماه را غیر ممکن کند. چراکه ماه جدید را غیرقابل رویت کرده و لذا هوای ابری در کاهش میزان تغذیه ماهیان و در نتیجه میزان صید در آبزیان موثر است. بنابراین توجه هم­زمان به موارد ذکر شده علاوه بر تجارب سنتی می تواند کمک شایانی در افزایش میزان صید و بهره برداری از آن ها داشته باشد.

 ب- ابزار صید

بسیاری از پژوهشگران حوزه شیلات بر این باور هستند که روزهای مختلف ماه قمری بر میزان تراکم ماهیان تاثیرگذار می­باشد (Johannes, 1981; Bruin and Meeuwg, 2001; Nishimura et al., 2006; Ono and Addison, 2009). در نتیجه ارتباط قدرتمندی با امواج جزر و مدی و نوع تغدیه ماهیان با فعالیت­های صیادی وجود دارد. در این میان، حتی ابزار صید را نیز می­توان به عنوان یک عامل اثرگذار در نظر گرفت.  Take Kawa (2000) نیز در گزارش خود بیان کرد، حرکت جزر و مدی در دریاها یکی از عوامل تعیین کننده­ی میزان صید و شکار در گروه­های مختلف ماهیان می­باشد. برخی از ابزارهای صید نظیر تورهای کششی و گوشگیر در مناطق کرانه­ای نیز در هنگام مد کامل کاهش در میزان صید را در پی داشته و پس از آن (سایر بخش­های چرخه ماه قمری) شاهد افزایش در میزان بهره­برداری می­باشیم. در مقابل ابزارهای صیدی نظیر رشته قلاب­های دراز (Longlines) به دلیل تک رشته­ای (Monofilament) بودن، کم ترین تاثیرپذیری را از حالت­های مختلف جزرومدی داشته و در حالت های مختلف جزر و مدی تاثیری در افزایش و یا کاهش میزان صید از خود نشان نداده­اند. این حالت در ابزارهای صیادی نظیر قفس­های صیادی (گرگور) نیز مشاهده می­گردد.

ج- مناسبات فرهنگی اجتماعی صیادان

در استان خوزستان، در برخی ماه های حرام سال، میزان صید کاهش محسوسی می­یابد که به علت باور سنتی حرمت­دار بودن برخی از ماه­ها نظیر رمضان، محرم و صفر می باشد. در این ماه­ها تعداد دریاروی و میزان صید کم می شود. لذا کاملا بدیهی است که میزان صید در این ماه­ها، حتی در زمان ماه کامل و ماه نو نیز کاهش محسوسی را نسبت به سایر ماه­های سال داشته باشد (انصاری و همکاران، 1390). این مورد، از طریق مشاهده و بررسی تعداد دریاروی صیادان و مجوزهای اخذ شده از اداره شیلات استان و همچنین مصاحبه با برخی صیادان مطلع تایید گردید.

آگاهی از اثر چرخه­های ماه قمری در جامعه صیادان که به تجربه صیاد نیز وابسته است، می­تواند در میزان موفقیت وی تاثیرگذار باشد. به طوری که Angradi and Vinson (2014) در مطالعات خود بر روی تاثیر دوره­ای ماه قمری بر میزان صید نشان دادند که ماهیگیرانی که به طور انحصاری در روزهای اوج ماه قمری صیادی می­کنند به طور متوسط 5 درصد بیشتر از سایرین که در روزهای تصادفی به صیدگاه ها رفته اند، صید کرده اند. آن ها همچنین بیان نمودند که در این بازه ی زمانی هیچ تفاوت معنی داری بین ماهیگیران متخصص و تازه کار وجود ندارد و میزان صید در هر دو گروه در اول ماه و اواسط ماه افزایش یافته است. همچنین می­توان استدلال نمود؛ افزایش در تنوع صید،  شواهدی بر اثبات چرخه­ی ماه در میزان صید توسط عوامل زیستی باشد و فقط به دلیل تلاش ماهیگیر صورت نگرفته و منعکس کننده­ی هماهنگی ماهیان با نوع تغدیه و تراکم آن ها در روزهای مختلف ماه قمری است.

د- وزش باد

همان گونه که پیش­تر اشاره شد، جریان باد و جزر و مد دو عامل تعیین کننده در میزان صید طی روزهای مختلف یک ماه قمری هستند. Bezerra وهمکاران (2012) بیان کردند که وزش باد می­تواند نقش بسزایی در جابجایی پلانکتون های گیاهی در ستون­ آبی ایفا کند و از این حیث عامل تعیین کننده­ای در میزان صید و بهره برداری آبزیان محسوب می­شود. در این میان، بادهای غربی (که به سمت غرب می­وزند) بیشترین تاثیر را در افزایش میزان صید دارند. با توجه به اینکه بادهای غالب در خلیج‌فارس عمدتا بادهای شمال غربی موسوم به بادهای شرجی هستند (قادری و همکاران، 1391) و این نوع از بادها تنها می­توانند ۸ درصد در افزایش میزان صید تاثیرگذار باشند (Bezerra et al., 2012). لذا می­توان از این عامل در آب های محدوده­ی خلیج‌فارس به‌عنوان عامل موثر در میزان صید طی چرخه­های مختلف ماه قمری چشم پوشی نمود.

ه- ترجیح غذایی ماهیان و سایر آبزیان

نوع ترجیح غذایی جاندار تاثیر بسزایی در افزایش میزان صید ناشی از بیشترین مقدار جزر و یا مد در حالت ماه کامل و یا ماه شب چهارده دارد (Reis-Filho et al., 2010). در آب های ناحیه نریتیک (Neritic) دو زنجیره غذایی از اهمیت زیادی برخوردار هستند که هر یک در سطوح متفاوتی قرار دارند (Barrow & Shahidi, 2008) (شکل 2):

(1)   زنجیره غذایی چرا (Grazing food chain): این زنجیره غذایی معمولا در سطوح بالایی آب غالبیت دارد، جایی که نور در بیشینه مقدار خود است و می­تواند مهمترین منبع و موتور محرکه تولید اولیه باشد.

(2)   زنجیره غذایی پوده (Detritus food chain): دراین زنجیره که از بستر آغاز می­شود، پوده نقش محوری دارد. پوده (Detritus) به لاشه­های گیاهی و جانوری در حال فساد گفته می­شود که درون یا روی رسوبات انباشته می­شوند. زمانی که تجزیه کنندگان مواد آلی را مجددا به چرخه غذایی باز می­گردانند، جریان­های آبی فراچاهنده (Upwelling) می­توانند مواد مغذی را به سطوح بالا رسانده و تولید را در زنجیره چرا نیز ادامه دهند. خود تجزیه کنندگان همراه پوده­ها در زنجیره غذایی غالب در بستر (پوده) توسط مصرف کنندگان خورده می­شوند.

شکل 2: زنجیره­های غذایی دریایی (Barrow & Shahidi, 2008)

در خلیج فارس با توجه به عمق کم آب، این چرخه های غذایی نزدیکی بیشتری به یکدیگر داشته و به ویژه در فصول مرطوب (نیمه دوم سال خورشیدی) که آب جریان بیشتری دارد و ترموکلاین از بین می­رود (ابراهیمی و نیکویان، 1383)، آمیختگی بیشتری می یابد. در مورد اثرپذیری گروه­های مختلف تغذیه­ای (Trophic) در ماهیان نسبت به امواج کشندی (مه­کشند وکه­کشند)، Reis-Filho و همکاران (2010) نشان دادند که ماهیان گوشتخوار که در سطوح بالایی آب زیست می­کنند (نظیر تن ماهیان) و سپس ماهیان صافی­خوار (نظیر موتوماهیان)، بیشترین تاثیر را از امواج کشندی دریافت می­کنند.

به نظر می­رسد که علی­رغم وجود واسطه­های زیاد بین تولیدکنندگان اولیه با جانوران راس هرم، این تاثیرپذیری همچنان وجود دارد و دلیل آن می­تواند سادگی نسبی زنجیره غذایی چرا نسبت به زنجیره پوده (غالب در بستر) باشد (Barrow & Shahidi, 2008).

شکل 3: فراوانی گروه­های تغذیه­ای در شرایط مه­کشند و که­کشند (Reis-Filho et al., 2010)

همانگونه که در(شکل ۳) نشان داده شده است؛ در مدت زمان مه کشند، که مصادف با ماه نو و یا ماه شب چهارده می باشد، رابطه ی معکوسی بین دو گروه تغدیه ایی (گوشتخوار و صافی خوار) در مدت زمان جزر کامل و مد کامل مشاهده می شود. دراین بازه ی زمانی و هنگام جزر، گوشتخواران بیشترین فراوانی صید را داشته که در نمودار کاملا مشهود است، در حالی که با حادث شدن مد کامل فروانی در صید کاهش می­یابد (Reis-Filho et al., 2010). این مورد را می توان به علت فروکش کردن آب در هنگام جزر و در نتیجه کاهش «منطقه اثر ابزار صیادی» در نظر گرفت. به عبارتی دیگر؛ اثرگذاری در ناحیه و یا فضایی از آب صورت می­گیرد که توسط ادوات صیادی محصور شده است. مطابق با فرمول (پرادو، ۱۳۸۳) که در قسمت ذیل نشان داده شده است، به این فضا، منطقه اثر ابزار صیادی (Q) گفته می­شود:

                                                (معادله 1)

جایی که No فراوانی کل ماهیان موجود در منطقه ی محصور شده وV  حجم در برگیرنده ی آب است. این فاکتور رابطه­ی معکوسی با میزان صید در منطقه محصور شده، دارد. مانند تور گوشگیر که با کاهش حجم آب در زمان جزر، منطقه اثر ابزار صیادی کاهش می­یابد و با توجه به اینکه، فرمول مربوطه رابطه ی معکوسی با میزان بهره وری صید (CPUE) دارد، لذا هر چه ناحیه ی اثر صیادی کم تر باشد میزان بهره وری صید بیشتر شده و در حجم آب کم ترنیاز به تلاش کم تری می باشد تا همان مقدار ماهی صید شود.

الگوی ماهیان همه چیزخوار در سطوح بالایی آب متفاوت بوده و در که­کشند افزایش فراوانی دیده شده است. علت این امر تنوع غذایی بالای این گروه از ماهیان است که نوعی سازش را در زمان­هایی ایجاد می­کند که سایر گروه­های با تنوع غذایی محدودتر در مضیقه قرار می­گیرند (فرقانی، 1397).

و- ترجیح زیستگاهی ماهیان و سایر آبزیان

ویژگی های بوم­شناختی ارتباط تنگاتنگی با ترجیح غذایی دارد. چراکه زیستگاه ماهیان علاوه بر تامین نیازهای فیزیکی و زیستی اولیه (دما، نور، جریان آب و ...) می­بایست خوراک مناسب را به راحتی در دسترس جاندار قرار دهد (Barrow & Shahidi, 2008). در ذیل به طور جداگانه، به انواع گروه­های بوم­شناختی ماهیان موجود در صیدگاه های استان خوزستان با تاکید بر تاثیر جزرومد درحالت بیشینه (مه­کشند) و کمینه (که­کشند) ماه قمری در آن ها، پرداخته شده است (جدول ۱). این ماهیان شامل: ماهیان کفزی (Benthic)،  دمرسال (Demersal)، سطح­زی (Epipelagic)، کرانه­ای (Littoral) و مهاجرکرانه­ای (Littoral-migratory) می باشند.

(1)   ماهیان کفزی و دمرسال: این ماهیان معمولا هنگام مد به طرف ناحیه­ی بین کشندی با هدف تغذیه وارد می­شوند و در هنگام جزر عقب نشینی می­کنند. با توجه به عمق کم آب های خلیج فارس بخصوص در صیدگاه­های استان خوزستان، افزایش طول موج در هنگام مه­کشند منجر به افزایش میزان صید در آن ها می­گردد. به ویژه در زمان جزر کامل همانطور که اشاره شد، بیشترین میزان بهره برداری از آن ها میسر است (Reis-Filho et al., 2010).

(2)   ماهیان سطح­زی: این گروه از ماهیان شامل سطح­زیان ریز (صافی­خوار) و سطح­زیان درشت (گوشتخوار) در بخش نورگیر پهنه­ی آبی یافت می­شوند. میزان صید، غنای گونه­ای وغالبیت گونه­ای در این گروه از ماهیان به هنگام بیشینه­ی مد در مدت زمان مه­کشند افزایش می­یابد و به نظر می رسد بیشترین میزان صید در ماه کامل و ماه شب چهارده مختص به این گروه می باشد (De Bruyn & Meeuwig, 2001; Bezerra et al., 2012). مطابق با گزارش Reis-Filho و همکاران (2010) نیز، سطح­زیان ریز در زمان مد و سطح­زیان درشت در زمان جزر بالاترین مقدار فراوانی را در صید داشته­اند. 

(3)   ماهیان کرانه­ای و مهاجر کرانه­ای: این ماهیان در مجاورت ساحل (عمق ۳۰ متر) به سر می­برند. بیشترین تاثیرپذیری را از منطقه ی جزرومدی دریا می­گیرند و زندگی آن­ها تحت تاثیر این شرایط ویژه است. با رخ­ دادن مه­کشند، میزان صید در آن ها در ابتدا کاهش و چند روز پس از ماه نو و ماه شب چهارده افزایش می­یابد (De Bruyn & Meeuwig, 2001; Reis-Filho et al., 2010). این رویکرد با توجه به اینکه آن­ها برای تغذیه به کنار ساحل رفت و آمد مکرر دارند و در هنگام مد به سطوح بالاتری می آیند، قابل توجیه است. بنابراین در حالت بیشینه مد مدت زمانی به طول می­انجامد تا میزان صیدشان به اوج خود برسد (Delay).

در خصوص سایر آبزیان قابل اشاره است که میگوها رفتاری مشابه با ماهیان کرانه­ای داشته و در حالت بیشترین مد برای تغذیه‌ به کنار ساحل می­آیند و لذا به نظر می­رسد در زمان بیشینه­ی مد (مه­کشند) با کاهش میزان صید در آن ها مواجه باشیم. بیشترین تاثیر ماه نو و ماه شب چهارده در این گروه از جانوران در هنگام بیشینه­ی جزر و یا چند روز پس از بیشینه­ی مد در مدت زمان مه­کشند مشاهده می­گردد. مرادی و همکاران (1388) نیز در گزارش خود به کاهش میزان صید به ازای واحد تلاش صیادی (CPUE) این گروه از جانوران در هنگام مد کامل و افزایش میزان صید در آن ها چند روز پس از این بازه­ی زمانی اشاره کرده­اند. این نتایج توسط انصاری و همکاران (1390) نیز تایید شده است‌.

علاوه بر تغییر در ارتفاع جزرومد، زمان صید (بخصوص در مورد جانورانی نظیر میگو که در طول شب به سطوح بالایی آب مهاجرت می کنند) حائز اهمیت می باشد. بنابراین با توجه به اینکه فاصله­ی بین یک جزر تا مد کامل ۱۲ ساعت و ۲۵دقیقه است و به عبارتی دیگر ۲۴ ساعت و ۵۰ دقیقه (به علت چرخش ۱۲ درجه ماه در مدار خود) به طول می انجامد که جزرومد در یک کشند به پایان برسد. لذا فرآیند جزرومد و بیشینه و کمینه ی آن در طول ماه های متوالی می تواند در ساعات مختلف شبانه روز انجام گیرد. بنابراین در ماه‌هایی که بیشترین کمینه در هنگام شب اتفاق می افتد می تواند تاثیر کمتری در افزایش میزان صید داشته باشد.

در (جدول ۱)، ماهیان شاخص در گروه­های تغذیه­ای مختلف که در صیدگاه­های استان خوزستان زیست می­کنند، ارائه شده­اند:

جدول 1: ماهیان شاخص صیدگاه­های خوزستان در گروه­های تغذیه­ای و بوم­شناختی گوناگون

توصیه ترویجی

نظر به تغییراتی که در زمان­های مختلف چرخه ماه قمری در میزان صید آبزیان رخ می­دهد و همینطور عوامل اثرگذار دیگر که باید به آن ها توجه کافی شود (نظیر تغییرات فصلی، ترجیح غذایی و زیستگاهی و...)، اطلاعات گردآوری شده در نوشتاری که از نظر گذشت، می­تواند برای دو گروه از بهره برداران مفید واقع شود. نخست جامعه صیادان و تعاونی­های صیادی به ویژه در استان خوزستان که با صرف هزینه و انرژی کمتر، بازدهی بهتری داشته باشند. دوم، سازمان شیلات ایران و موسسه تحقیقاتی علوم شیلاتی کشور، تا صدور مجوزهای دریاروی با هدفمندی بیشتری انجام شود.  

منابع

1.    ابراهیمی، م.، نیکویان، ع. 1383. بررسی عوامل محیطی و روند تغییرات فصلی آن ها در خلیج فارس (آب های محدوده استان هرمزگان). مجله علمی شیلات ایران، سال 13، شماره 4، صفحات 14-1.

2.    انصاری، ه.، محمدی، غ.، کاشی، م. ت..، میاحی، ی. ۱۳۹۰. بررسی و تعیین الگوی بهره برداری مناسب ذخایر میگوی سفید در آب های استان خوزستان. سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، موسسه تحقیقات شیلات ایران، پژوهشکده آبزی پروری جنوب کشور. ۳۹ صفحه.

3.    پرادو، ج. 1383. کتاب راهنمای علمی و عملی ماهیگیران. مترجمان: امینیان، ب. و خانی پور، ع. ا. موسسه تحقیقات شیلات ایران. 238 صفحه.

4.    دهقان مدیسه، س. 1389. شناسایی و تعیین تراکم مرحله جوانی ماهیان در سواحل خوزستان (شرق و غرب کانال خورموسی). موسسه تحقیقات علوم شیلاتی کشور، پژوهشکده آبزی­پروری جنوب کشور. طرح تحقیقاتی ملی به شماره ثبت 1001/89.

5.    فرقانی، ش. 1397. خصوصیات تغذیه­ای ماهی حلوا سفید در شمال غرب خلیج فارس. توسعه آبزی پروری، سال 12، دوره 2، صفحات 101-89.

6.    قادری، ز.، فتوحی، ن.، حسینی، س.م. 1391. مقایسه الگوی جهتی باد و موج خلیج فارس با استفاده از داده­های میدانی.  نهمین همایش بین المللی مهندسی سواحل، بنادر و سازه های دریایی. تهران، ایران.

7.    مرادی، غ.، ۱۳۸۸. اعلام زمان شروع، خاتمه صید و تعیین زی توده میگوی ببری استان بوشهر، موسسه تحقیقات و آموزش شیلات ایران، مرکز تحقیقات شیلات خلیج فارس، بوشهر.

8.    مسعودیان، ا. 1384. شناسایی رژیم­های بارش ایران به روش تحلیل خوشه­ای. پژوهش­های جغرافیایی، سال 37، دوره 52، صفحات 59-47.

9.      Barrow, C., Shahidi, F. 2008. Marine nutraceuticals and functional foods. Taylor and Francis Group. 508p.

10.  Bezerra, D.M.M., Mascimento, D.M., Ferreira, E.N., Rocha, P. and Mourao, J.S., 2012. Influence of tides winds on fishing techniques and strategies in the mamanguape River Estuary, Paribas State, NE Brazil. Anais da Academia Brasileira de Ciencias, 84(3): 775- 787.

11.  Bruin, A. M. H. and Meeuwig, J. J., 2001. Detecting lunar cycles in marine ecology: Peridic regression versus categorical ANOVA. Marine Ecology Progress Series, 214: 307-310.

12.  Electric blue fishing. 2021. Fishing database. http://electricbluefishing.com.

13.  Sigman, D.M., Hain, M.P. 2012. The Biological Productivity of the Ocean. Nature Education Knowledge, 3(6): 1–16.

14.  Cardoso, E. S., 2001. Pescadores artesanais: natureza, Territorio, movimento social. 143p. These (Doutorado). USP, Sao Paulo, sp.

15.  Colombians, D., Donovan, J. M., Ayers, D. and ORear, T. A., 2020. Tidal effects on marsh habitat use by three fishes in the San Francisco estuary. Environmental Biology of Fishes, 103: 605- 623.

16.  De Bruyn, A. M. and Meeuwig, J. J., 2001. Detecting lunar cycles in marine ecology: Periodic regression versus categorical ANOVA.  Marine Ecology Progress Series, 214: 307-310.

17.  Goldenrod, R. S., Spach, H. L., Schwarz, I. R., Queiroz, G. M. N. and Oliveira Neto, J. F., 2003. Efeito da lua eda mare nacapture depeixes em uma planicie de mare da baia de Parangua, Parana, Brasil. Boletim do Instituto de Pesca, 29: 47-55.

18.  FAO, 2009. Environmental impact assessment and monitoring in aquaculture. Technical paper. No. 527. 657p.

19.  Johannes, R. E., 1978. Reproductive strategies of coastal marine fishes in the tropics. Environmental Biology of Fishes, 3: 65-84.

20.  Korringa, P., 1947. Relations between the moon and the periodicity in the breeding of marine animals. Ecological Monographs, 17: 349-381.

21.  Kuparinen, A., O'Hara, R. B. A. and Meril, J. 2009. Lunar periodicity and the timing of river entry in Atlantic Salmon Salmo salar. Journal of Fish Biology, 74: 2401-2402.

22.  Nelson, J.S., 2006. Fishes of the world (4th ed.). John Wiley & Sons, Inc. 622p.

23.  Nishimura, A. K., 2000. Categories de moluscos do litoral paraibano: estrategias de subsistence e from as de perception da nature. 144P. These (Doutorado) UFSCar, PPGERN, Sao Carlos, S. P.

24.  Ono, R. and Addison, D. J., 2009. Ethnoecology and Tokelauan fishing lore from Atafu Atoll, Tokelau. SPC traditional Marine Resource Management and knowledge Information, 26: 3-22.

25.  Pola heck, T., Holborn, R., and Punt, A. E., 1993. Fitting surplus production of the soft bottom macro benthic community in a brackish lagoon (Saccadi Goro, north- eastern Italy). Estuarine, Coastal and Shelf Science, 52, 605-616.

26.  Quinn, N. J. and Kojis, B. L., 1981. The lack of changes in nocturnal estuarine fish assemblagesbetween new and full moon phase in serpentine creek, Queensland. Environmental Biology of Fishes, 6: 213- 218.

27.  Reis- Filho, J. A., Barros, F., Anchieta, J. D., Samhain, C. L. S. and Souza, G.B.G. D., 2010. Moon and tide effects on fish capture in a tropical Tidal flat. Journal of the Marine Biological Association of the UK, 91(3): 735-743.

28.  Rooker, J. R. and Dennis, G. D. 1991. Diel, lunar and seasonal changes in mangrove fish assemblages off south western Puerto Rico. Bulletin of Marine Science, 49: 684-698.

29.  Take Kawa, D. 2000. Hunting method and the ecological knowledge of dolphin among the Fanalei villagers of Malatia, Salmon Islands. SPC Traditional Marine Resource Management and knowledge Information Bulletin, 12: 3-11.

30.  Taylor, M. H., 1984. Lunarsynchronization of fish reproduction. Transactions of the American Fisheries Society, 113: 484-493.

31.  Winson, M. R. and Angradi, T. R. 2014. Muskie lunacy: Does the lunar cycle influence Angler catch of Muskellunge (Esox masquinongy)? Pose one, 9(5).

A study of the effect of lunar months and tidal waves on the exploitation from aquatic stocks with an emphasis on the fishing grounds of Khuzestan province

Abstract

Tidal waves are one of the most effective factors in nutrients transferring in sea ecosystems, and following that, on the production of aquatic stocks and their exploitation. Various lunar cycles highly impact the amount of capture, behavior, movement, feeding, reproduction, and migration of different groups of fish. This effect is especially considerable for fish that live at shallow depths, such as fishing grounds in Khuzestan Province in the Persian Gulf. Hence, in this analytical article, the effect of lunar months and tidal waves on the exploitation of aquatic stocks along with other influential factors such as seasonal variations, fishing gears, socio-cultural relations of fishermen, wind blow, food and their habitat preferences has been studied. This information can be beneficial for fisheries cooperative societies, especially in Khuzestan province, to have better efficiency by spending less money and energy; and in the field of fishing administration, the issuance of maritime licenses should be done more purposefully.

Keywords: Lunar months, tidal waves, Fishing and exploitation, Persian Gulf, Khuzestan Province.