اثرات کمبود ویتامین B1 در جیره غذایی ماهیان پرورشی
پژوهشی از:ابتسام فاخرنسب-کارشناس شیلات
چکیده:
تغذیه مناسب، یکی از مهم ترین عواملی است که در توانایی موجودات پرورشی برای رسیدن به پتانسیل ژنتیکی مناسب، رشد، تولیدمثل و طول عمر تأثیر می گذارد. نیازهای غذایی در بین گونه ها و در مراحل مختلف زندگی یک گونه تغییر می کند. کمبود ویتامین و مواد معدنی مهم ترین فرم بیماری تغذیه ای می باشد. بیماری هایی که در اثر کمبود یک ویتامین و یا یک ماده معدنی خاص ایجاد می شود، بیشتر در بافت هایی ظاهر می شود که قادر به ذخیره آن در بافت نمی باشند. مهم ترین آثار عمومی هر کمبودی کاهش اشتها و کاهش رشد می باشد. تیامین اولین ویتامین از گروه B می باشد که بصورت خالص جداسازی شد. این ویتامین بعنوان کوآنزیم در برخی واکنش های متابولیکی عمل می کند که از علایم کمبود تیامین می توان به: رشد کم، مستعد شدن به شوک پس از حمل و نقل، مرگ و میر زیاد، از دست دادن اشتها، آب مروارید، خونریزی در باله ها، تشنج، اختلال عصبی و خمیدگی بدن اشاره کرد.
واژه های کلیدی: تغذیه، ویتامین، رشد، بیماری
مقدمه:
ویتامین ها مولکول های آلی هستند که بعنوان مواد اولیه برخی از واکنش های متابولیکی عمل می کنند. آن ها به مقدار کمی در جیره غذایی مورد نیازند که البته مقدار ناکافی آن ها در جیره باعث بروز بیماری های تغذیه ای و افزایش ابتلا به بیماری های عفونی می گردد.
اگر مقدار ویتامین ها در جیره غذایی ماهیان بیشتر از حد مجاز باشد، ماهیان دچار عارضه ویتامینوزیس می شوند که اغلب توسط مقدار زیاد ویتامین های محلول در چربی ایجاد می شود. زیرا این گروه از ویتامین ها در بدن تجمع می کنند. در حالی که ویتامین های محلول در آب براحتی از بدن دفع می شوند.
اگر مقدار ویتامین ها در جیره غذایی خیلی کم باشند، ماهیان دچار رشد کند و سایر بیماری های تغذیه ای می شوند. بنابراین کنترل میزان مناسب ویتامین ها در جیره غذایی ماهیان در مراحل مختلف رشد بسیار حائز اهمیت می باشد. البته بسیاری از ویتامین ها توسط میکروارگانیسم های دستگاه گوارش تولید می شوند که بسته به فعالیت فلور دستگاه گوارش جانور، نیاز ویتامین در جیره می تواند تغییر کند.
بروز بیماری در اثر کمبود B1:
بیماری های تغذیه ای اکثراً در محیط های پرورشی به وجود می آیند چرا که در محیط های طبیعی ماهی به دنبال نیاز خود به جستجوی غذا می رود و آن چه نیاز دارد می خورد. اما در محیط های پرورشی جیره غذایی طبق فرمول تهیه و به ماهی داده می شود. در بین ماهی ها قزل آلا نسبت به کپور ماهیان بیشتر دچار بیماری های تغذیه ای می گردند. چون ماهیان کپور فقط 50 درصد از غذای خود را از جیره و به صورت دستی می گیرند و 50 درصد مابقی را به حسب نیاز خود پیدا می کنند. اما تغذیه قزل آلاها 100 درصد دستی می باشد. از طرفی ماهیان قزل آلا نسبت به کپور ماهیان حساسترند.
مهمترین کمبود مواد در جیره هایی که در کارگاه ها به صورت دستی تولید می شوند، کمبود ویتامین هاست. بطوریکه کمبود ویتامین و مواد معدنی مهمترین فرم بیماری تغذیه ای می باشد. ویتامین ها ترکیبات ناپایداری هستند که تحت تاثیر حرارت غیرفعال می شوند. اما ویتامین تیامین در مقابل گرما مقاوم است. عمل گرما بر روی آرد ماهی باعث از بین رفتن آنزیم تیامیناز و جلوگیری از شکستن تیامین می شود البته در برابر اکسیداسیون خودبخود و پرتو فرابنفش تخریب میشود.
وجه مشترک بین ویتامین های B این است که اولاً همگی در آب محلول بوده و ثانیاً در مخمرها یافت می شوند. این ویتامین ها به مقدار کافی در غذاهای دامی وجود دارد.
ویتامین های گروه B اکثراً اثر یکدیگر را تشدید کرده و بطور دسته جمعی بهتر اثر می کنند. این ویتامین ها در سیستم آنزیمی بدن دخالت داشته و کوآنزیم های مشتق از آن ها بعنوان بیوکاتالیزورهای اساسی در حفظ حیات و ترکیب ساختمان سلولی شرکت می جویند. فرم فعال این ویتامین، تیامین پیروفسفات می باشد که به عنوان کوآنزیم در واکنش هایی که در متابولیسم کربوهیدرات دخیل می باشند ( تبدیل گلوکز به لیپید ) عمل می کند.
ویتامین B1 در محیط های قلیایی و خنثی به سرعت تجزیه و در برابر هوا اکسیده می شود ولی در برابر اسیدهای ضعیف پایدار می باشد.
ویتامینB1 یا تیامین ( نام های دیگر: آنورین، آنتی بریبریک، آنتی نوریتیک) یکی از ویتامین های محلول در آب است که در بدن قابلیت زیادی برای ذخیره شدن ندارد و باید به جیره اضافه شود.
این نکته قابل توجه است که در ماهیان همه چیز خوار (کپور و گربه ماهی ) نیاز به تیامین بیشتر از سایر ماهیان مخصوصاً ماهیان گوشت خوار است چون بیشتر از مواد قندی استفاده می کنند و از طرفی سنتز B1 در یک معده ای ها تا حدی توسط اجرام میکروبی موجود در دستگاه گوارش انجام می شود که کپور ماهیان فاقد معده می باشند و نیاز مبرم به حضور این ویتامین در جیره غذایی خود دارند.
نقش تیامین در بدن:
عمل تیامین بعنوان ضد ورم عصبی ( Antinevritique ) در متابولیسم گلوسیدی و بویژه در استفاده از اسید پیروویک و تأثیر آن روی انتقال امواج عصبی می باشد. این عمل ضمن جلوگیری از تشکیل کولین استراز ( آنزیمی که استیل کولین را غیر فعال می سازد ) اثر استیل کولین را در شاخه های انتهای اعصاب افزایش می دهد.
بروز بیماری در اثر کمبود B1: ویتامین B1 یا تیامین کنترل فعالیت سلولی را بر عهده دارد. همچنین در متابولیسم مواد قندی دخالت دارد. برخی ماهی ها دارای آنزیم تیامیناز می باشند که اگر این ماهی ها در جیره پرورشی قرار بگیرد، ماهیان پرورشی دچار کمبود ویتامین1 B می شوند.
بسیاری از مؤسسات و کارگاه ها در جیره غذایی خود از شگ ماهیان ریز و غیر مناسب برای تغذیه انسان، استفاده می کنند. در ایران نیز در مؤسسات پرورش قزل آلا از کیلکا و در تابستان مقادیر زیادی مار ماهی و ماهی مرلان استفاده می شود که همگی این ماهیان دارای آنزیم تیامیناز می باشند که باعث لیز ویتامین تیامین می شود. علاوه بر این ماهیان، برخی از صدف ها و سخت پوست ها نیز دارای تیامیناز می باشند.
البته مصرف این آبزیان تنها دلایل کمبود B1 در جیره نمی باشد. بلکه نگهداری غذا بیش از 72 ساعت نیز باعث کاهش ویتامین می شود. از عوامل دیگری که موجب کاهش تیامین در بدن می شوند می توان به موارد زیر اشاره کرد:
• پختن مواد و گرمای بیش از حد
• نیترات ها و سولفات ها
• انهدام بوسیله Caco3 - K2HPo4 - MnSo4
• یک نوع حلزون
• سرخس عقابی ( Pteridisme) حاوی تیامیناز
نیاز ماهی ها در روز (بر مبنای نیازهای ماهیان جوان) به تیامین در حد 15/0 تا2/0 میلی گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن ماهی می باشد. اما مقدار 10mg به ازای هر کیلوگرم وزن بدن ماهی به جیره، تزریق می کنند.
برای جلوگیری از کمبود B1 در جیره، برای هر100Kg شگ ماهی که به عنوان جیره به ماهیان پرورشی داده می شود بایستی 4/1 گرم تیامین به صورت محلول با آن چرخ کرد. همچنین می توان از آرد ماهی نیز استفاده کرد. آرد ماهی کیلکا فاقد آنزیم تیامیناز است. در صورت بروز کمبود ویتامینB1، ماهیان پرورشی دچار یک بیماری به نام تومل یا اتوردیسمان می شوند.
منابع غذایی تیامین: علوفه تازه و خشک- جگر- قلوه- ماهیچه- زرده تخم مرغ (منابع غنی B1 : قارچ ها و مخمرها )
علایم:
• تشنجات عصبی و گاهی به دنبال آن فلجی و خمیدگی بدن
• تغییر رنگ و صایعات جلدی (به ندرت خون ریزی هایی در قاعده ی باله ها)
• مرگ کاذب
• کاهش اشتها و رشد
ماهیان مبتلا بدون حرکت روی بستر استخر می مانند و اگر تحریک شوند در حالت چرخش به دور یک محور طولی محل استقرار خود را ترک می کنند.
با افزودنB1 به جیره، بیماری به تدریج برطرف می شود. تلفات این بیماری کم می باشد. برای اصلاح کمبود ویتامین B1 در مزارع و کارگاه های پرورش ماهی از ضایعات کشتارگاهی مثل کبد گاو استفاده می شود که در برخی کشورها مانند دانمارک برعکس فرانسه رضایت بخش نبوده. باید توجه داشت که از ضایعات سالم استفاده کرد همان طور که در آلمان آن ها را می پزند. مکمل ویتامینی آبزیان 5/0 % وی‍‍‍‍ژه ماهی قزل آلا و آزاد در ایران تولید و توصیه شده است به میزان 5/0% (برای ماهیان مولد و برای بچه ماهیان با30% افزایش) به جیره غذا ، 5 کیلوگرم در هر تن خوراک، اضافه گردد. بیان شده است این مکمل علاوه بر جلوگیری یا برطرف کردن بیماری های ناشی از کمبود ویتامین ها، باعث افزایش مقاومت در برابر بیماری ها و استرس ها محیطی، افزایش درصد تخم گشایی و قدرت بازماندگی می شود.( مخیر،بابا-1385 )
منابع:
1. شماع،م و ساعدی،ه و نیکپور تهرانی،ک.،1376.اصول تغذیه دام و طیور . انتشارات دانشگاه تهران. جلد اول
2. چمن آرا،و و مرشدی،و.، 1387. بهداشت و بیماری های آبزیان. انتشارات فراز اندیشه سبز
3. مخیر،بابا.، 1385. بیماری های ماهیان پرورشی. انتشارات دانشگاه تهران
4. احتشامی،ف،ترجمه.،1386. تغذیه ماهیان پرورشی. سازمان شیلات ایران- معاونت آبزی پروری
5. ابراهیمی،ع و بیرقدار،ا، ترجمه.، 1385. تغذیه و نیازهای غذایی ماهیان در آبزی پروری – با تأکیر بر گونه های قابل پرورش در ایران-. انتشارات جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان