خاک مناسب جهت آبزی پروری
پژوهشی از:ابتسام فاخرنسب-کارشناس شیلات
خصوصیات خاک
کیفیت خاک در مزارع آبزی پروری بسیار مهم است. نه تنها بدلیل تأثیر آن بر بهره وری و کیفیت آب ها، بلکه بدلیل مناسب بودن برای ساختار دیواره ها نیز می باشد.
توانایی استخر در نگه داری سطح آب مورد نیاز به شدت تحت تأثیر خصوصیات خاک است. بنابراین هنگامی که مکانی برای مزارع انتخاب می شود، انجام تحقیقات و بررسی ها در مورد خاک آن منطقه لازم است. چنین تحقیقاتی ممکن است از مشاهدات ساده و برررسی های لمسی تا کشف جزئیات زیر سطح خاک و تست های آزمایشگاهی متغیر باشند.
بدلیل اهمیت کیفیت خاک، بویژه در مزارعی با سایز بزرگ، تحقیقات بر پایه جزئیات توصیه می شود.
خاک های شنی- رسی تا رسی- لومی برای بافت استخر، مناسب در نظر گرفته می شوند. برای تعیین ترکیب خاک، لازم است که نیم رخ خاک مورد آزمایش قرار گیرد. برای فراهم کردن نمونه ها، حفرات مستطیل شکل (2-1 متر عمق، 0.8 متر عرض و 1.5 متر طول) پیشنهاد می شوند. در صورت موجود بودن چنین شرایطی می توان از یک نمونه بردار استاندارد یا یک مته نمونه برداری با ظرفیت معین، برای جمع آوری نمونه های خاک از هر یک از نیم رخ ها استفاده کرد.
طبقه بندی خاک از نظر پرورش ماهی
منشأ اصلی کلیه خاک ها بدون توجه به ترکیب ساختمانی آنها سنگ های بزرگ می باشد. عوامل اقلیمی باعث خرد شدن تدریجی سنگ ها و سرانجام تشکیل خاک می شوند. خاکی که در ساختن استخرهای پرورشی ماهی و کانال های آبرسانی به کار می رود از نظر اندازه و قطر خاکدانه ها به 3 گروه تقسیم می شوند:
گروه 1- خاک دانه درشت که مقدار ذرات ریز آن از 50% کمتر است.
گروه 2- خاک دانه ریز که مقدار ذرات ریز آن بیش از 50% است.
گروه 3- خاک های غنی از مواد آلی که عمدتاً مقادیر زیادی از انواع خاک های هوموسی حاصله از گیاهان و جانوران پوسیده و کودی را در بر دارند. میزان مواد آلی موجود در برخی از این خاک ها به حدی زیاد است که آن ها را برای کاربرد در استخر سازی نامناسب می سازد. خاک های باتلاقی و خاک های مناطق جنگلی جزو خاک های غنی از مواد آلی به حساب می آیند.
کیفیت تقسیم بندی خاک ها بستگی به اندازه مواد سازنده آن ها دارد. خاک های دانه درشت را معمولاٌ از روی مواد سازنده آنها و خاک های دانه ریز را از روی توان شکل پذیری آن ها تقسیم بندی می کنند.
اختصاصات فیزیکی
-اندازه ذرات:
ابتدای ترین ویژگی فیزیکی خاک اندازه و قطر دانه ها و ذرات سازنده آن و در نتیجه توان نگه داری آب بوسیله خاک است.خاک دارای ترکیبات مختلف شن، لای و رس و اجزای پوسیده گیاهان و جانوران است. شن عبارتست از دانه های بی شکل و گاهی گرد حاصله از خرد شدن سنگ ها که اندازه آن از 0.02 تا 2 میلی متر متفاوت است.
-نفوذپذیری:
قابلیت نفوذپذیری خاک یا توان عبور آب از خاک از نظر پرورش ماهی از اهمیت خاصی برخوردار است. هر چه نفوذپذیری خاک کمتر باشد، مقدار آبی که از طریق تراوش در خاک از دست می رود کمتر خواهد بود.
بافت و نفوذپذیری، دو ویژیگی فیزیکی مهم هستند که باید مورد آزمایش قرار بگیرند. بافت خاک به چسبندگی ذرات شن، ماسه و رس بستگی دارد.
یک نمونه خاک باید توسط دست خمیر شود( اگر مرطوب و چسبنده باشد، باید مقداری خشکانده شود و اگر نمونه خشک باشد، مقداری آب به آن اضافه شود تا نرم گردد نه چسبنده)؛ اگر نمونه خمیر شده بتواند دور یک میله(به قطر 6 میلی متر)، لوله شود و بدون ترک برداشتن فرم و شکل خود را دور لوله حفظ کند، آن خاک حتماً رسی است. اگر نمونه نتوانست دور میله شکل لوله ای به خود بگیرد و بافت درشت ذرات آن به وضوح دیده شود، این نمونه شنی است. اگر در نمونه هیچ کدام از تغییرات رخ نداد، نمونه جزء خاک لومی یا لای طبقه بندی می شود.
متراکم سازی خاک (تراوش ناپذیر کردن) بوسیله آب بندی کردن استخرها کارآمد است. در طی این فرایند ذرات ریز و نرم بسیاری از نقاط نفوذپذیر را مسدود می کنند. متراکم کردن خاک توسط ابزارهای مکانیکی هنگام ساختن استخر می تواند به کاهش زهکشی و فرونشست کمک کند.
خاک بستر استخرها و نیز خاکی که برای دیواره سازی آن ها مورد استفاده قرار می گیرد، بایستی حداقل نفوذپذیری را داشته باشد. چنانچه نفوذپذیری خاک زیاد باشد نه تنها مقدار زیادی آب از دست می رود، بلکه در بعضی موارد بدلیل مصرف زیاد آب و یا عدم توان نگهداری آب توسط خاک احداث استخر اصولاٌ عملی نخواهند بود. گاهی ممکن است بنوان با افزودن خاک رس، میزان نفوذپذیری را کاهش داد. ولی در این گونه موارد بایستی هزینه های بهسازی خاک از نظر اقتصادی مورد توجه قرار گیرد.
عامل اصلی در کاهش میزان نفوذپذیری خاک بالا بودن میزان رس موجود در آن است. در بعضی از خاک ها بدلیل کمبود میزان رس، احداث استخر پرورش ماهی گاهی غیر ممکن و در پاره ای از موارد هم، انتقال رس از مناطق دیگر غیر اقتصادی خواهد بود.
میزان رس خاک زمین انتخابی برای احداث کارگاه باید از 25% کمتر نباشد. به طوری که زمین های با پستی و بلندی زیاد و شکاف دار و یا زمین هایی با ریشه هایی از بوته ها و درختان، برای استخرسازی نباید انتخاب شوند. زیرا در این محل ها مقدار آبی که از دست می رود خیلی زیاد است و مشکل بتوان بستر استخر را به طور مناسب مهار و از نفوذ آب جلوگیری کرد.
اختصاصات انواع خاک ها و کیفیت آن ها برای استخرسازی
PH خاک:
PH خاک بایستی در حد امکان خنثی و یا کمی متمایل به قلیایی باشد. اگر PH اسیدی باشد امکان قلیایی کردن آن، از طریق اضافه کردن آهک به میزان لازم وجود خواهد داشت.
اختصاصات شیمیایی خاک
اختصاصات شیمیایی خاک از دو جهت قابل بررسی هستند:
- شناسایی مواد تشکیل دهنده خاک که در پایداری و استحکام آن و در نتیجه نگهداری آب در استخرها مؤثرند.
- مواد و عناصری که پس از حل شدن در آب بر روی توان تولیدی غذای طبیعی در استخرها و نیز چرخه زیستی ماهی ها اثر می گذارند.
مواد تشکیل دهنده خاک از نظر منشأ تولید به دو دسته آلی و معدنی تقسیم می شوند. مواد آلی که تنها درصد محدودی از ترکیب خاک های معمولی را تشکیل می دهند، بقایای گیاهی و حیوانی موجود در خاک می باشند که به صور مختلف در مسائل آب و خاک تأثیر می گذارند.
عناصر معدنی خاک را رس ها،کربنات ها و اکسیدها تشکیل می دهند. رس ها به خصوص از نظر قابلیت جذب آب و توان نگه داری آن و نیز کیفیت تبادل یونی بین خاک و آب از جمله عوامل اصلی مناسب بودن خاک برای استخرسازی و نیز افزایش توان باروری آب به حساب می آیند.
یون های مهم تشکیل دهنده خاک که می توانند به طور مستقیم و غیر مستقیم اثرات مهمی در اختصاصات شیمیایی خاک داشته باشند با توجه به درجه اهمیت آن ها عبارتند از:
کاتیون های تبادلی، آنیون های اصلی، اکسی آنیون ها، فلزات انتقالی و الومینیوم، یون های سمی و یون های فعال در واکنش های اکسیداسیون و احیا.
منابع:
T.V.R.PILLAY,M.N.KUTT.2005.BLACKWELL PUBLISHING . AQUACULTURE PRINCIPLES & PRACTICES. Page 27-42
نشریه سازمان برنامه و بودجه،راهنمای طراحی کارگاه های پرورش ماهیان گرمابی، شماره 141