مولد سازی میگوی سفید غربی (لیتوپنئوس وانامی ) و تحول در آبزی پروری
نوشته : Jim wyban PHD محقق و رئیس شرکت High Health Aquaculture Inc.نشریه Global Aquaculture Advocate –شماره جولای/آگوست 2007
ترجمه : علی قوامپور –کارشناس مسئول تکثیر و مولد سازی میگو – شیلات خوزستان
مقدمه :
هرچند مولد سازی میگو در دنیا به عنوان یک فن آوری نسبتاً نوین به شمار می آید(و کشور ما در این زمینه تقریباً از همان سالهای ابتدائی به جرگه صاحبان این فنآوری پیوسته است) لیکن رویکرد غالب کشورهائی که این روش را در پیشبرد صنعت پرورش میگوی خود برگزیده اند(فارغ از گونه پرورشی) کاملاً علمی و از جهتی خود جوش بوده است.برنامه های دقیق و دانش محوردر بهگزینی مولدین ،پرورش از مرحله پست لاروی تحت شرایط کاملاً ایزوله و قرنطینه و نیزآمیزش های انتخابی بر مبنای اصول ثابت شده آبزی پروری و علوم دامی،همه بیانگر علمی بودن این رویکرد است. از طرفی مراجعه به مستندات این تکنولوژی نشان می دهد به جز معدود کشورهای درحال توسعه(نظیر ایران)مابقی کشورهای غالباً توسعه یافته، این فنآوری را از طریق اتحادیه های صنفی،NGO ها و یا شرکت های بزرگ آغاز و هدایت نموده اند.
نفس خودجوش بودن اتخاذ این شیوه جهت رفع تنگناهای صنعت پرورش میگو ،بویژه در زمینه مقابله با بیماری ها و افزایش تولید،یکی از رموز پیشرفت سریع آن است.به عبارتی محرک اجرا و پیشبرد این تکنولوژی ،حساسیت بهره برداران در قبال معضلات فراروی صنعت بوده است.
در این مقاله نگارنده ابتدا تقسیم بندی نسبتاً جدیدی را مبنای شکل گیری فنآوری مولد سازی و آمیزش انتخابی میگوی وانامی ذکر نموده و سپس به اهمیت این تکنولوژی در جایگاه امروز پرورش میگوی جهان پرداخته است.هرچند در برخی قسمتها ،بویژه در بخش انتهائی مقاله ،شکل متن بیشتر تبلیغاتی است تا علمی ،ولی محور بحث عمدتاً نکات جالبی را در بر دارد که مطالعه آن خالی از لطف نیست.
خلاصه :
مولد سازی میگوی سفید غربی ،چهره آبزی پروری را در اوایل دهه 90 میلادی تغییر داد.تولید مولدین SPF (عاری از عامل بیماریزا)در گونه لیتوپنئوس وانامی ،و آمیزش انتخابی لاین های مناسب آنها از نظر ژنتیکی در ایالات متحده ، سبب شد اغلب کشورهای نیمکره غربی و حتی آسیا نسبت به پرورش آن اقبال زیادی از خود نشان دهند،هرچند به تبع این رشد تولید در جهان، بواسطه عرضه بالا ،قیمت میگو کاهش چشمگیری نسبت به سالهای پیش نشان داد.
تاریخچه تحولات صنعت پرورش میگو را میتوان به سه بخش و دوره زمانی مجزا تقسیم نمود : دوره آغازین ،دوره تکثیر و دوره مولد سازی . ویژگیهای کلیدی این سه دوره در جدول 1 و نمودار 1 آورده شده است:
جدول شماره 1 :ویژگی دوره های سه گانه پرورش میگو
شکل 1 : نمودار رشد سالیانه تولید میگو پرورشی در جهان و سهم گونه وانامی از رشد سالیانه
الف : دوره آغازین
در این دوره که می توان ابتدای آن را در نیمکره غربی 1980 دانست (بالطبع کشورهای آسیای جنوب شرقی از پیشینه ای بسیار بالاتر برخوردارند بطوریکه حتی بسیار پیش از این تاریخ نیز پرورش میگو به شیوه سنتی در چین و تایلند مرسوم بوده است-م.) .در این دوره تقریباً تمامی پست لارو مورد استفاده از دریا (وحشی )تهیه می شد. در آسیا ،گونه غالب پرورشی در این مقطع ،پنئوس مونودون و در نیمکره غربی ،لیتوپنئوس وانامی بود .در این مقطع چنانکه در جدول نیز مشاهده می شود رشد تولید سالانه به بیش از 100 درصد افزایش یافت.این رشد را می توان مدیون بازار در این سالها و تقاضا جهت میگوی پرورشی و از طرفی عدم وجود بیماری های خطرناک در این صنعت دانست که حتی با استفاده از روشهای بسیار ساده نیز پرورش میگو با موفقیت انجام پذیر بود.
ب : دوره تکثیر مصنوعی(شکل گیری مراکز تکثیر میگو)
این مقطع بین سالهای 1988 تا 1996قرار داشته و از زمان آغاز آن، پست لارو مورد نیاز مزارع پرورش در مراکز تکثیر که غالباً در مناطق ساحلی احداث شده بود(بصورت انبوه) تولید گردید.هرچند تولید این پست لاروها در مراکز تکثیر و بصورت مصنوعی انجام می شد،ولی از نظر ژنتیکی ،بچه میگوها وحشی محسوب می شدند چراکه از مولدین دریائی و وحشی حاصل شده بودند.غالبیت گونه ای در این مقطع نیز همچون دوره آغازین ،در آسیا مونودون و در کشورهای نیمکره غبی ،لیتوپنئوس وانامی بود(البته در دوره زمانی کوتاهی ،نیمکره غربی غالبیت گونه ای را به Litopenaeus stylirostris اختصاص داد که به دلیل بیماری ویروسی IHHN مجدداً گونه پرورشی به وانامی تغییر یافت-م ).از آنجا که تولید در آسیا بیش از نیمکره غربی انجام میگرفت به همین لحاظ غالبیت در بازار جهانی نیز سهم پنئوس مونودون بود . از طرفی 5 برابر بودن تولید میگو در آسیا در این دوره نسبت به غرب باعث بروز اختلاف قابل ملاحظه در نمودار آماری این دو تولید گشته است.
چنانکه در جدول مشاهده می شود تولید جهانی از 604 هزار تن در سال اول دوره به 693000 تن در سال پایانی بالغ گشته که تقریباً رشد سالانه ای معادل 2% برآورد می شود.معضل بزرگ این دوره برای رشد،توسعه و گسترش بیماریهای میگو در سراسر جهان از طریق پست لاروهای تولید شده در هچری ها بود چرا که در در این مراکز توجه اندکی به ایمنی زیستی می گردید.بیماری های منتقل شده توسط مولدین به مراکز تکثیر بواسطه زاده هائی که خود ناقلین خطرناکی به حساب می آمدند به مزارع پرورش انتقال یافته و سبب بروز بیماری در این بخش نیز میگردید.
مشکل دیگر در مسیر رشد تولید ،تداوم اتکای این صنعت به مولدین وحشی و تهیه شده از دریا بود.درحقیقت در پایان این دوره، صنعت پرورش میگو به آستانه تحمل خود در کاربرد مولدین وحشی رسیده بود.همچنانکه پرورش دهندگان سعی در افزایش تراکم ذخیره سازی به منظور افزایش تولید و سود خود داشتند ذخایرمیگوهای مولد دریائی که غالباً ناقل بیماری نیز بودند قدرت تطابق با این سیستم متراکم را نداشته و مشکلاتی را فراروی این صنعت قرار دادند(منظور نگارنده از این بخش پتانسیل فیزیکی ، اکولوژیک و زیست شناختی مولدین و اکوسیستم حیات آنها می باشد که هم به لحاظ صید بی رویه مولد از دریا و هم از نظر توان بیولوژیک و نیز افزایش ریسک شیوع بیماری در استخرهای متراکم ،تولید در حد انتظار انجام نمی شد- م).
ج : دوره مولد سازی
دوران مولد سازی از سال 1997 آغاز شده و تاکنون نیز ادامه دارد.در این مقطع ،صنعت پرورش میگوی جهان شاهد از سر گیری رشد خود بودبه طوریکه رشد سالانه تولید به بیش از 20% ارتقاء یافت و در طول این 10 سال نیز این رشد تداوم یافته است (سال نگارش و چاپ مقاله در 2007 – م).
سه دلیل عمده رشد یاد شده را می توان ،مولد سازی ،آمیزش انتخابی و ورود گونه وانامی از غرب به کشورهای آسیائی ذکر کرد.
تولید جهانی میگو پرورشی گونه لیتوپنئوس وانامی از حدود 10 درصد از کل تولید جهان در سال 1998 به 75 درصد در سال 2006 رسد(شکل 1) .
میتوان گفت شاخصه تحول صنعت میگو در تایلند (پس از سال 96 و بحران رکود صنعت به دلیل بیماری لکه سفید)بکارگیری مولدین پرورشی گونه وانامی بود که هم نسبت به رشد و هم در خصوص مقاومت به بیماری گزینش شده بودند.
شاید بررسی وضعیت پرورش میگو تایلند در این دوره توضیح بسیار مناسبی در تشریح این تحول که به "پدیده میگوی سفید" معروف است باشد.
اثرات اقتصادی :
استفاده از مولدین پرورشی مزرعه داران را قادر به پایش مداوم گردش اقتصادی در سیستم خود می سازدتا اقتصاد تولید را بر مبنای قیمت و تقاضای بازار تنظیم نمایند.مولد سازی موجب کاهش ریسک بروز بیماری و نیز کاسته شدن از ریسک تولید در صنعت پرورش میگو می شود.درواقع در مقاطع زمانی ابتدائی ذکر شده در این مقاله،طبیعت صنعت تولید میگو ،به عنوان فعالیتی دارای ریسک بالا شمرده می شد.علاوه بر آن به کارگیری مولدین پرورشی موجب تزریق سرمایه بیشتر و علاوه بر آن بروز زمینه ای جدید در شکل فعالیت شده که خود تقویت بنیه مالی صنعت را درپی خواهد داشت.
با اینحال افزایش تولید ناشی از استفاده از مولدین پرورشی گونه لیتوپنئوس وانامی ،پرورش میگو در جهان وارد چالش جدیدی به نام بحران قیمت گردید.هم اکنون قیمت میگو در بازارهای جهان کاهش محسوسی داشته که همین نکته نیز از پیامدهای عرضه حجم عظیم میگو پرورشی در این بازار بوده
مقاومت در مقابل بیماری ویروسی :
تولید میگوهای عاری از عوامل بیماریزا (SPF)در آمریکا در اوائل دهه 90 ،باعث رشد بی نظیر تولید میگو در این مقطع گردید.پس از یکدوره تولید آزمایشی ، در 1992تمامی مزارع پرورش میگو در آمریکا ، از پست لاروهای SPF در ذخیره سازی استخرهای خود استفاده نمودند.محل تأمین این پست لاروها استخرهای مولد سازی درمراکز تکثیر هاوائی بود.
میزان تولید در همان سال به دو برابر رسید و این نرخ افزایش رشد تا سال 1995 تداوم پیدا کرد.اما در سال 1996 ویروس سندرم تورا(TSV) پرورش میگو در آمریکای مرکزی را مورد هجمه خود قرار داد به نحوی که میزان تولید در سال یاد شده حدود 50 درصد نسبت به سال قبل کاهش یافت .در این زمان پرورش دهندگان آمریکائی از محققین این کشور در زمینه آبزی پروری درخواست کمک کردند تا محور تحقیقات خود را بر پایه تولید میگوهای مولد مقاوم به ویروس تورا متمرکز سازند.
هرچند برخی از محققین نسبت به موفقیت در این برنامه تردید داشتند ولی گروه های متعددی این برنامه را بصورت مدون و هدفمند بصورت عملی دنبال کردند.
یکی از این گروه ها High Health Aquaculture Inc. بود که از شرکت های پیشرو در امر مولد سازی به طریقه عملی محسوب میشود.
این شرکت فعالیت خود را بر اساس تولید مولدین مقاوم به TSV و با سرعت رشد بالا قرار داد و تا به امروز حدود 10 نسل از این نوع مولدین در این مرکز تولید گزینش و نگهداری شده است.
High Health از انتخاب فامیلی و درون فامیلی و آمیزش لاین های ژنتیکی با یکدیگر بهره می گیرد تا جوامع هیبریدی تولید کند که هم رشد سریعی داشته و هم نسبت به ویروس تورا مقاوم باشند.لاین مورد استفاده در کشور اندونزی یکی از آخرین لاین های هیبریدی این نوع مولدین ،تولید شده در شرکت High Health به شمار می رود.
اثرات اقتصادی :
مولد سازی میگو گونه وانامی به نحو قابل ملاحظه ای اقتصاد پرورش و اتکاء پذیری آن را ارتقاء بخشیده است .آنچه سبب استقبال از گونه وانامی در آسیا شد مزایای پرورش با استفاده از این گونه در مقایسه با میگوی مونودون بود (جدول 2) .
| پارامتر | پنئوس مونودون | پنئوس وانامی | درصد اختلاف |
| حد نهائی تراکم ذخیره سازی(قطعه در متر مربع) | 50-40 | 200-120 | 300% |
| طول دوره پرورش(روز) | 140-110 | 120-105 | 27% |
| حداکثر وزن برداشت(گرم) | 28-22 | 25-21 | 5% (به سود مونودون) |
| حداکثر تولید در هکتار(تن در هکتار در هر دوره) | 8 | 24 | 300% |
| ارزش محصول هر دوره( بر اساس دلار آمریکا) | 45000دلار | 96000 دلار | 220% |
| هزینه در هر دوره (بر اساس دلار آمریکا) | 32000دلار | 60000دلار | 187% |
| سود هر دوره پرورش (یر اساس دلار مریکا) | 13000دلار | 36000 دلار | 280% |
با بروز بحران قیمت که علت عمده آن تولید بیشتر مزارع پرورش و عرضه بالاتر میگوی پرورشی در بازارهای جهانی است،پرورش دهندگان می بایست هزینه های تولید خود را کاهش دهند.بهترین راهکار در این زمینه ،استفاده از بچه میگوهای با کیفیت ،دارای قابلیت های بالای ژنتیکی ،عاری از بیماری(SPF) و تولید شده تحت شرایط مناسب در مراکز تکثیر به منظور دستیابی به حداکثر میزان رشد است.
مولد سازی و آمیزش انتخابی ،در کنار معرفی و تطابق گونه وانامی با شرایط پرورشی در آسیا پتانسیل قابل ملاحظه ای به صنعت پرورش میگو در جهان اعطا نموده است.در مقطع شکل گیری و ایجاد مراکز تکثیر مصنوعی(دوره دوم) تولید سالانه میگو با حدود 700 هزار تن در سال ،ارزشی معادل 3.5 میلیارد دلاربا میانگین قیمت 5 دلار آمریکا داشت.در حالیکه علیرغم کاهش قیمت ها در دوره سوم ،ارزش کل میگوی تولیدی در بازار ،با متوسط قیمت 3 دلار به ازاء هر کیلوگرم میگو ،از مرز 6 میلیارد دلار فراتر رفته است .