توسعه آبزی پروری و حفاظت از محیط زیست
محمود توسلی
کارشناس ارشد بیولوژی دریا
و کارشناس تکثیر و پرورش آبزیان
اشاره : حفظ محیط زیست از نظر قانونی و اخلاقی و اجتماعی یک ضرورت اجتناب ناپذیر است ، کم توجهی به این نکته در واقع کم توجهی به اصل زندگی بر روی زمین است .
از طرف دیگر توسعه آبزی پروری در کشور ما یک ضرورت اقتصادی است زیرا ذخایر طبیعی آبزیان ما چه در آبهای داخلی و چه در آبهای سرزمینی در شمال و جنوب ، نه امروز و نه در آینده بهیچ وجه جوابگوی تقاضا نخواهند بود همچنین در شرایط کنونی که موضوع اشتغال در جامعه ما بسیار پراهمیت است ، چون آبزی پروری می تواند زاینده فرصت های شغلی مولد و ارزش افزوده
باشد ، بنابراین توسعه آبزی پروری هم غیرقابل اجتناب می شود .
اکنون مدتهاست که این پرسش مطرح است که آیا توسعه آبزی پروری با حفاظت از محیط زیست در تضاد و تناقض است ؟ آیا اگر تداخلی بین این دو وجود دارد می توان یکی را بر دیگری ارجح دانست ؟ آیا توسعه آبزی پروری در جهت توسعه پایدار انجام می شود ؟ یا برخلاف آن ؟ نگارنده که تحصیلاتی در زیست شناسی جانوری و دریایی و تجاربی در زمینه آبزی پروری دارد اعتقاد دارد که آبزی پروری اگر با اصول و مبانی حفظ محیط زیست همراه شود نه تنها تضادی با محیط زیست ندارد بلکه می تواند کمک به حفظ محیط زیست و در جهت توسعه پایدار هم باشد .
در این نوشته بدواً اثرات متقابل پرورش آبزیان بر محیط زیست و بلعکس مرور شده و سپس پیامدهای زیست محیطی سامانه های مختلف پرورش آبزیان توضیح داده می شوند و در نهایت
گزینه های برتر با هدف حفظ محیط زیست مورد تأکید قرار گرفته اند .
الف : دوستی آبزی پروری و محیط زیست
شک نیست که هر فعالیتی در طبیعت می تواند تأثیراتی بر محیط زیست داشته باشد اما ما باید بدانیم که آبزی پروری می تواند حامی و دوست محیط زیست هم باشد ! ! درک این پدیده چندان پیچیده نمی باشد اما بناچار ذیلاً به مواردی اشاره می شود .
1- جلوگیری از انقراض نسل گونه های تجاری
شک نیست که یکی از راه های کمک به توسعه پایدار کمک به حفظ گونه ها و تنوع آنها در طبیعت است .
نسل گونه های تجاری آبزیان بعلت صید بی رویه بیش از سایر گونه ها در معرض خطر قرار گرفته است . از اینرو توسعه آبزی پروری می تواند به چند طریق به حفظ و بقاء نسل این گونه ها کمک کند .
• پرورش آبزیان بمنظور بازسازی ذخایر از دست رفته طبیعی کمک مؤثری به حفظ و بقاء نسل
گونه هایی است که بهر دلیل در معرض خطر قرار دارند . اتفاقاً شروع آبزی پروری در کشور نیز ابتدا با همین هدف بوده است . امروزه چندین گونه مهم در کشور بطور مصنوعی تکثیر و پس از پرورش اولیه در طبیعت رهاسازی می شوند . شاید اگر این کارها صورت نمی گرفت نسل برخی از این گونه ها تاکنون منقرض شده بود .
• آبزی پروری همچنین می تواند فشار صید بی رویه را از روی ذخایر طبیعی آبزیان کاهش دهد و از این طریق به حفظ محیط زیست کمک کند . وجود گونه های پرورش در بازار بعلت دسترسی آسان و در همه فصول و هر جا ، تازگی محصول ، قیمت نسبتاً پائین و امکان تولید براساس ذائقه مصرف کنندگان و تقاضا در مجموع می توانند به حفظ گونه های تجاری در طبیعت کمک مؤثری بنمایند . آمارها نشان
می دهند که اکنون درصد بسیار بالایی از نیاز مصرف کنندگان ماهی در کشور ما از طریق آبزیان پرورشی تأمین می شود . حجم تولیدات آبزیان پرورشی در سال 86 به تنهایی بیش از سه برابر حجم ماهیان صید شده از دریای خزر بوده است که اگر این مقدار ماهی را از بازار حذف کنیم بدون تردید بعلت تقاضای بازار صید بی رویه شدت گرفته و یا تلاش صیادی بیشتر می شود و در نتیجه گونه هایی بسرعت بیشتری از آبهای طبیعی حذف می شوند و این ضرر سنگین به محیط زیست آبی خواهد بود .
• یکی دیگر از اهداف توسعه آبزی پروری بکارگیری صیادان غیرمجاز در این حرفه است که از این طریق هم می توان به حفظ نسل گونه های تجاری کمک کرد .
از نظر بیولوژیک حذف هرگونه از آبزیان می تواند منجر به حذف گونه هایی که از آن تغذیه
می کرده اند و در واقع به گسسته شدن قسمتهایی از زنجیره غذایی در آب گردد .
2- مزارع آبزی پروری کمک به بقاء پرندگان
پرندگان آبزی و یا کنار آبزی بعضی مهاجر و بعضی ساکن هستند . این پرندگان معمولاً
برکه های کم عمق را بعنوان محل هایی برای چرای خود انتخاب می کنند . وجود استخرهای بزرگ پرورش ماهیان گرمابی و میگو که بصورت دریاچه ای پرورش داده می شوند بستر مناسبی برای
تغذیه و زمستانگذرانی این گروه از پرندگان است . البته آبزی پروران با پرندگان ماهیخوار معمولاً مبارزه می کنند ولی خیلی از پرندگان آبزی و کنار آبزی اصلاً ماهیخوار نیستند . تعداد زیادی از پرندگان قدرت غواصی ندارند و معمولاً از گونه های دیگر آبزی در سطح یا کنار آب تغذیه می کنند . وجود استخرهای پرورش ماهی بعلت بستری که برای تولید انواع نرم تنان – سخت پوستان و دوزیستان و کرم ها فراهم می کند در هر صورت موجب جلب انبوه پرندگان می گردد . معمولاً در شروع بهار که استخرهای پرورشی ماهیان گرمابی آبگیری می شوند انبوه نوزادان قورباغه و انواع دیگری از جانوران ریز در آب تولید می گردند که غذای مناسبی برای پرندگان محسوب می شوند .
تنها پرنده ای که خوش آیند آبزی پروران نیست و با آن بشدت مبارزه می شود « قره غاز » یا ( Cormorant ) است . معمولاً آبزی پروران با وجود این نوع پرنده بشدت مبارزه می کنند ولی با بقیه پرندگان چندان کاری ندارند . تجارب موجود نشان می دهند با همه مبارزه ای که با این پرنده می شود همه ساله تعداد زیادی از بچه ماهیان مزارع بوسیله این پرنده صید می شوند .
برخی پرندگان در نیزارهای حاشیه مزارع پرورش ماهی تخمگذاری می کنند و برخی دیگر حتی در روی آب و حاشیه استخر لانه ساخته و تخم های خود را بصورت نیمه شناور قرار می دهند .
امروزه اجرای پروژه های توسعه منابع آب نظیر سدسازی و شبکه های آبیاری سطوح وسیعی از برکه ها و تالاب های طبیعی را خشکانده و اراضی آنها را تبدیل کشتزار شده اند و طبیعتاً استخرهای پرورش ماهی جایگزینی مناسب برای آنها بعنوان اراضی تغذیه ای ( Feeding ground ) و جوجه پروری ( Nursery grund ) پرندگان می توانند باشند .
3- مزارع پرورش ماهی و گسترش فضای سبز
پرورش ماهی بدلیل اینکه آب را به خاک نزدیک می سازد خودبخود می تواند باعث گسترش فضای سبز گردد . فضای سبز ایجاد شده ممکن است بصورت درختان سایه دار یا حتی گسترش نیزارها و چمنزارها باشد که همگی از نظر بوم شناسی و زیست محیطی دارای اهمیت هستند .
4- مزارع پرورش آبزیان و کمک به تنوع زیستی
با گسترش فضاهای آبزی پروری روی زمین های لم یزرع و دیم و یا شوره زار که معمولاً اینگونه اراضی را به پرورش ماهی اختصاص می دهند ، اکوسیستم های جدیدی شکل می گیرند که
می توانند محیط های امن برای رشد و توسعه انواعی از خزندگان – دوزیستان – پروندگان و پستانداران آبزی گردند . زیرا وجود اب خود زادگاهی برای تولیدات غذایی از پلانکتون ها و حشرات و سخت پوستان گرفته تا نرم تنان و کرم ها و دیگر جاندارانی که بعنوان غذا بمصرف مهره داران
می رسند می باشد . تجارب ما در توسعه پرورش ماهیان گرمابی در مناطقی از دشت خوزستان نشان می دهد با بوجود آمدن استخرهای پرورش ماهیان گرمابی تنوع زیستی در منطقه گسترش پیدا کرده و این موضوع با چشم انسان معمولی هم قابل رؤیت می باشد . مثلاً اولین گروه مهره دارانی که سر و کله آنها پیدا می شود دوزیستان هستند . دوزیستان در زمانی که از آب بیرون می آیند جثه بسیار ریزی دارند و غذای خیلی خوبی برای پرندگان و مارها پیدا هستند و سپس موش – موش خرما و سمور آبی هم شروع به رشد و نمو می کنند و یک محیط اکولوژیکی کاملی شکل می گیرد .
ب : تهدیدهای بالقوه آبزی پروری بر محیط زیست
در مقابل مزایایی که گفته شد خطراتی نیز وجود دارند که معمولاً نمی توان آنها را نادیده گرفت . در مورد پیامدهای منفی زیست محیطی پرورش آبزیان معمولاً آدم های غیرمتخصص یا غیرمسئول بصورت اغراق آمیزی صحبت می کنند بطوریکه این خطر احساس می شود که با شمشیر حفظ محیط زیست جلوی توسعه پرورش آبزیان گرفته شود . این پیامدهای منفی را میتوان به دو گروه تقسیم کرد .
1- گروه اول پیامدهای منفی زیست محیطی ناشی از توسعه پرورش آبزیان را می توان به توسعه غیرمسئولانه پرورش ماهی نسبت داد . یعنی توسعه ای که فقط منافع افراد سودجو را درپی دارد و بهیچ وجه مورد تأئید انسان های طرفدار توسعه پایدار نمی باشد بطور مثال می توان به احداث مزارع پرورش ماهی در جنگل ها که معمولاً با قطع درختان جنگلی همراه است اشاره نمود . همچنین پرورش ماهیان علفخوار در مجاورت تالابهایی که وجود نیزار در آنها حیات گروه هائی از جانداران را تضمین می کند .
زیرا با فرار ماهیان علفخوار به اینگونه محیط ها خطر بومی شدن آنها وجود دارد و در نتیجه نیزارها ممکن است نابود شده و زندگی در آنجا به خطر می افتد . همچنین پرورش ماهیان گوشتخوار در کنار منابع آبهای طبیعی هم می تواند خطر آفرین باشد . در هر صورت ظهور گونه های ناخواسته ماهی در منابع آبهای طبیعی ممکن است مشکلاتی را برای اکوسیستم بوجود آورد . از اینرو مسئولین ذیربط باید دقت لازم را بعمل آورند . بدیهی است این نوع خطرات را نمی توان به حساب خطرات زیست محیطی پرورش آبزیان در همه جا منظور نمود بلکه اینها مشکلات مسئولیت پذیری و مدیریتی اشخاص هستند .
2- گروه دوم تضادهای بالقوه ذاتی توسعه آبزی پروری با حفظ محیط زیست هستند که وظیفه ما انسانها آنست که تا جائیکه ممکن است از آنها جلوگیری کنیم . شاید مهمترین مشکلی که در این رابطه خودنمایی می کند موضوع پساب مزارع پرورش ماهی و ورود آن به منابع پذیرنده باشد .
بحث پساب مزارع ماهی در همه جای دنیا مطرح است و در کشورهای پیشرفته نیز با آن دست به گریبان هستند . از همین رو امروزه در کشورهایی که طرفداران حفظ محیط زیست در قدرت قرار دارند مزارع پرورش ماهی را در نقاطی که حساس بوده الزام به ایجاد تأسیسات تصفیه پساب کرده اند و اکنون این نوع تأسیسات در کشورهایی مثل آلمان در برخی مزارع ماهی وجود دارند که با وجود آنها پرورش ماهی هیچ گونه مشکل زیست محیطی ندارد . بنابراین این مشکل هم قابل حل است و راه حل دارد و لذا نبایستی نگران آن بود .
پساب مزارع پرورش ماهی معمولاً حاوی مقادیری مواد آلی است که مربوط به فعالیتهای حیاتی ماهی و سایر گیاهان و جانوران آبزی هستند . همچنین آزمایشات نشان می دهد میزان فسفات ها و نیترات های معدنی و مواد معلق هم در پساب ها بصورت بالقوه ممکن است وجود داشته باشند .
در این میان اگر منبع پذیرنده آب برگشتی از مزارع آبزی پروری ظرفیت کافی نداشته باشد
می بایستی چاره ای اندیشیده شود .
مواد معلق یکی از معضلات پساب های پرورش آبزیان هستند این گونه مواد بعلت قطر ذرات و ماهیت ها معمولاً قابل ته نشینی هستند . بنابراین وجود حوضچه ای ته نشین کننده باوسعت کافی که زمان ماند آب را در حدیکه مواد معلق آن ته نشین شوند تضمین نماید می تواند برطرف کننده مشکل مواد معلق باشد .
یکی دیگر از مشکلات آب برگشتی مزارع ماهی مواد آلی هستند که ناشی از تغذیه ماهی یا فعالیت های جانداران آبزی می باشند مواد آلی در آب با هوادهی قابل اکسیده شدن هستند . همچنین اگر مسیر کانال خروجی آب تا منبع پذیرنده طول کافی و شیب لازم را داشته باشد آب می تواند بصورت خودبخودی این مواد را در مسیر خود مینرالیزه ( Mineralize ) کند و آنها را تبدیل به مواد مغذی
بی ضرر نماید . همچنین در مسیر خروجی در مزارع گرمابی معمولاً گیاهان زیادی رشد می کنند . وجود گیاهان در مسیر گذر آب می تواند بمنزله پالایشگاه عظیمی باشد که کلیه مواد آلی و فلزات سنگین را
جذب نماید . بنابراین در این گونه موارد جای نگرانی نیست .
همچنین در پساب مزارع آبزی پرور ممکن است بو یا مزه آب تغیر کرده باشد . این تغییر بو و مزه ناشی از فعالیت های میکروارگانیسم های آبزی و وجود آمونیاک است که با اندکی هوادهی قابل برطرف کردن هستند .
مواردی دیگری از قبیل افزایش شوری – تغیر در دما و وجود خزه ها یا جلبک های میکروسکپی و مواد ضدعفونی کننده هم در گزارشات پساب برخی مزارع پرورش آبزیان وجود دارند . مثلاً افزایش شوری آب در جائی اتفاق می افتد که خاک منطقه خیلی شور باشد و استخرهای پرورش را بصورت خاکی بسارند . چنین اراضی فقط در دشتهای جنوبی کشور غالب هستند در واقع شور شدن آب برگشتی از مزارع ماهی به خود ماهی مربوط نمی شود بلکه مشکل خاک های منطقه هستند در چنین جاهایی
می بایستی تمهیداتی اندیشیده شود که کانال های خروجی آب سیمانی ساخته شده و کف حوضچه های خاکی هم از کوبیدگی کافی برخوردار باشد تا از نفوذ آب به درون خاک جلوگیری شده و زه آب شور بوجود نیاید .
در انتخاب محل احداث مزرعه پرورش ماهی یکی از گزینه های برتر می تواند جایی باشد که آب برگشتی آنها به مزارع کشاورزی هدایت می شود . اکثر مزارع پرورش ماهی که در ایران ساخته می شوند این قابلیت را دارند ولی در مورد مزارع پرورش میگو احتمالاً این امکان وجود ندارد و بنابراین آب برگشتی این مزارع معمولاً به دریا هدایت می شود البته در این مزارع چون مسیر عبوری آب برگشتی معمولاً باز است پساب معمولاً خودبخود فرصت ته نشینی و رویش گیاهان و خود پالایی کافی را دارد .
بغیر از موضوع پساب موضوع حضور ناخواسته برخی گونه های آبزیان در آبهای طبیعی هم مطرح است که قبلاً به آن اشاره شد . بهرحال جابجایی بچه ماهیان از منطقه ای به منطقه دیگر در پرورش ماهی اجتناب ناپذیر است و در این بین ممکن است گونه های ماهی وحشی از منطقه ای به منطقه دیگری جابجا شوند . شواهدی در این مورد در دست است که تأئید می کند در سال های گذشته در ایران این جابجایی ها صورت گرفته که البته بطور ناخواسته بوده اند . بدیهی است عواقب این احتمال ممکن است مفید یا مضر باشند و لذا نمی توان در این مورد نسخه ای واحد پیچاند . برخی گونه های جابجا شده نظیر ماهی کاراس که بومی آبهای شمال ایران است و اکنون درجنوب ایران هم دیده میشود زیانی برای محیط زیست ندارند و برخی دیگر از ماهیان هم قدرت تولیدمثل در آبهای طبیعی ندارند . مثلاً ماهی قزل آلا به خیلی از آبها راه پیدا میکند اما چون قدرت تکثیر در این آبها را ندارد و خطری محسوب نمی شود .
در سال های اخیر کارشناسان بهداشت اشاره به وجود نوعی حلزون مضر را کرده اند که در آبهای غربی ایران مشاهده شده ولی قبلاً وجود نداشته است . این گمان وجود دارد که این حلزون هم با تانکرهای حمل بچه ماهی جابجا شده ولی مدرک مستندی در این خصوص وجود ندارد . علاوه بر آن چون در آبهای کشور ما در خصوص نرم تنان مطالعات تفصیلی صورت نگرفته نمی تواند تأئید کرد که این نوع حلزون قبلاً در نقاطی وجود نداشته ضمنا آنکه گونه هایی مثل حلزون ها و سخت پوستان و حتی خود ماهی ها هم با پرندگان از نقطه ای به نقطه دیگر جابجا می شوند و این جابجایی ها ارتباطی با پرورش آبزیان ندارند .
ج : توسعه پرورش آبزیان و عدم تأثیر بر محیط زیست
در مواردی توسعه توسعه آبزی پروری تأثیری بر محیط زیست ندارد . اصولاً دیدگاه آلایندگی محیط زیست در تمام موارد « بجز موضوع آب » پرورش آبزیان تغییری در محیط زیست ایجاد
نمی کند . بعنوان مثال در مراحل بهره برداری پروژه های پرورش آبزیان :
- پرورش آبزیان آلودگی صوتی ایجاد نمی کند .
- پرورش آبزیان آلودگی هوا ایجاد نمی کند بلکه بالعکس به تلطیف هوا هم کمک می کند .
- پرورش آبزیان آلودگی خاک ندارد .
- پرورش آبزیان نازیبائی محیط زیست را بهمراه ندارد .
- پرورش آبزیان پسماندهای جامد و یا غیرقابل برگشت بهمراه ندارد .
البته در مرحله ساخت و ساز ممکن است تأثیرات منفی ضعیفی بوجود آیند که موقتی هستند .
نتیجه گیری :
توسعه پرورش آبزیان اگر مسئولانه و مدیریت شده باشد نه تنها خطری برای محیط زیست ندارد بلکه کمک های زیادی به حفظ محیط زیست و تعادل اکوسیستم ها و تنوع زیستی هم می نماید و بنابراین باید در انتخاب محل طرح های پرورش آبزیان و مدیریت بهره برداری از مجتمع ها به نکات زیست محیطی توجه کافی مبذول شود .